کیمیای رازی؛ علم یا شبه علم؟

نشستی برای بررسی و واکاوی کیمیا و پزشکی رازی از دریچه کتاب «الحاوی فی‌الطب»

کیمیای رازی؛ علم یا شبه علم؟

چرا تکرار زیاد در کتاب الحاوی دیده می‌شود

«نشست تخصصی علوم دوران اسلامی؛ بررسی کتاب الحاوی فی الطب، نوشته زکریای رازی» که در کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد، یک استاد دانشگاه و یک پژوهشگر در حوزه تاریخ علم را کنار هم نشاند تا کتاب «الحاوی» اثر پرآوازه محمد بن زکریای رازی، دانشمند بزرگ ایران در نخستین سده‌های اسلامی را به همراه پزشکی و کیمیای او به نقد کشیده، از جنبه‌هایی گوناگون بدان‌ها بنگرند.

به گزارش روابط عمومی کتابخانه و موزه ملی ملک، موقوفه آستان قدس رضوی، «الحاوی فی‌الطب»، کتاب پرآوازه زکریای رازی دانشمند بزرگ ایران در نخستین سده‌های دوران اسلامی است. محمد بن زکریای رازی، یکی از پیش‌روان کیمیای اسلامی و دارنده مکتبی متمایز در آن است. او یکی شگفت‌ترین جویندگان دانش در گستره تاریخ علم، از روزگار گذشته تا آغاز رنسانس برشمرده می‌شود. این نشست در چارچوب برنامه‌های نهمین جشنواره فرهنگی- هنری ماه هشتم به مناسبت دهه کرامت، با سخنرانی‌ دکتر یونس کرامتی با موضوع «پزشکی رازی» و محمد جوهرچی با موضوع «کیمیای رازی» در این گنجینه بزرگ برگزار شد.

دکتر یونس کرامتی، پژوهشگر تاریخ علم و عضو هیات علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، در این نشست، سخنرانی خود را با طرح یک پرسش آغاز کرد: «اساسا متنی که با نام الحاوی می‌شناسیم آیا کتاب است یا خیر؟» او سپس پاسخ را برای ادامه بحث واگذارد و نخست، به معرفی فهرستی از کتاب‌های رازی پرداخت.

سرگذشت دیرینه مونوگراف‌ها و یادداشت‌ها

دکتر یونس کرامتی در ادامه افزود: «کتاب‌های طبی رازی همگی با تمرکز بر الحاوی نگاشته شده‌اند. این کتاب‌ها با ویرایش‌هایی جدید در دسترس‌اند. کامل‌ترین فهرست تالیف‌های زکریای رازی را مرحوم نجم‌آبادی منتشر کرده است. برتری این مجموعه نسبت به دیگر فهرست‌ها این است که آن دسته از کتاب‌های رازی که در فهرست‌های دیگر نیامده، نیز در این کتاب یاد شده‌اند».

این عضو هیات علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران یادآور شد: «بسیاری از نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک نیز در این کتاب معرفی شده‌اند. البته فهرستی دیگر نیز از آثار رازی وجود دارد که به "ابن ابی اصیبعه" تاریخ‌نگار طب متعلق است. کتاب مرحوم نجم‌آبادی هم با توجه و تمرکز بر این اثر فهرست شده است».

وی درباره مونوگراف‌نویسی‌هایی رازی و اهمیت آن‌ها گفت: «نکته‌ای جالب در کتاب ابدال‌الادویه با موضوع جایگزینی داروها وجود دارد؛ رازی مقدمه‌ای بر کتاب دارد که بسیار مهم است زیرا از متن آن می‌توان دریافت او در چه مواردی به شیوه مونوگرافی نوشته است. رازی در این کتاب اشاره می‌کند موضوع کتاب ابدال‌الادویه، شایستگی دارد به شیوه تک‌نگاری، رساله‌ای مستقل درباره آن نوشته شود. از این راه می‌توان فهمید رازی کدام موضوعات را دارای محتوای لازم و آن میزان از اهمیت می‌دانسته که به آن‌ها کتاب و رساله‌ای مجزا اختصاص دهد. اگر بپنداریم که همه کتاب‌های رازی با این رویکرد نوشته شده باشند، در واقع می‌توانیم فهرستی از موضوعات ریز مهم از نظر رازی را در زمینه پزشکی تشخیص داده و چنانچه در دسترس‌اند، مطالعه کنیم».

به گفته کرامتی، در نقطه روبه‌رو الحاوی، کتاب المنصوری فی الطب رازی جای گرفته که برعکس الحاوی، نظمی ویژه دارد و تکرارهای موجود الحاوی در آن دیده نمی‌شود: «کتاب المنصوری، بسیار فشرده و بدون هیچ ارجاعی منتشر شده است. در واقع می‌توان بازتاب روایت‌های گوناگون الحاوی را که رازی پسندیده و پذیرفته است، در المنصوری فی الطب مطالعه کرد».

این استاد دانشگاه در ادامه، سراغ پاسخ پرسشی رفت که در آغاز نشست مطرح کرده بود: «همه چیز در کتاب المنصوری بسیار مرتب است و آثار رازی را دربردارد. کتاب الحاوی اما دقیقا برعکس این ویژگی‌ها را دارد؛ بسیار مفصل و به گونه میانگین، 10 جلد 500 صفحه‌ای از نظریات رازی و دیگر پزشکان است».

وی به تکرار نیمی از مطالب در کتاب الحاوی اشاره کرد و افزود: «برخلاف المنصوری که هیچ تکراری در آن دیده نمی‌شود، هر مطلب در الحاوی دست‌کم دو بار تکرار شده است. این تکرار و دوبارگیِ حضور مطالب در یک کتاب، نظم منطقی را در آن خدشه‌دار کرده است. از همین‌رو الحاوی بیش از آن که یک کتاب به شمار آید، شاید مجموعه‌ای از یادداشت‌های رازی برشمرده شود».

کرامتی سپس به استدلال‌هایی اشاره کرد که برای استنباط این مساله به کار می‌آید: «فرضیه‌ای می‌تواند پاسخگوی این پرسش باشد؛ چرا تکرار بسیار در الحاوی دیده می‌شود؟ رازی یک مجلس درس داشته که دو تن از شاگردان‌اش هم‌زمان یادداشت برمی‌داشته‌اند؛ دلیل تکرار مطالب، همین می‌تواند باشد. همچنین این واقعیت که مطالب، آشکارا بر یک چیز تمرکز دارند اما عبارت‌ها همچون هم نیستند این مدعا را تایید می‌کند. حتی به همین علت است که فاصله این تکرارها، میان 30 تا 45 صفحه است؛ از این‌رو شاید هریک از این موضوع‌ها، مباحث یک جلسه بوده است و اینگونه نیست که پس از 300 صفحه دوباره آن تکرار دیده شود، بلکه در فاصله‌هایی کوتاه به چشم می‌آید».

این پژوهشگر حوزه تاریخ علم، در پایان سخنرانی، کتاب‌هایی دیگر از رازی معرفی کرد که رویکردهایی جالب داشته‌اند «کتاب طب‌الملوک، مخاطبان خاص و پادشاهان را در نظر داشته و برای آنان نوشته شده است. دقیقا در نقطه روبه‌روی طب‌الملوک، کتاب من لا یظهره الطبیب جای دارد. این کتاب درباره کسانی است که به دلیل نداشتن توان کافی مالی، از خدمات پزشکی بی‌بهره مانده بودند. وی در آن کتاب داروهایی ارزان و دم دستی را جایگزین داروهایی می‌کند که دسترسی به آن‌ها دشوار یا بهایشان گران بوده است».

چرا کیمیا، چرا رازی

کیمیای رازی، مساله مورد توجه در بخش دوم این نشست تخصصی به شمار می‌آمد. محمد جوهرچی، پژوهشگر تاریخ علم که رساله دکترای خود را بر کیمیای رازی متمرکز کرده است، همانند کرامتی، سخنرانی خود را با طرح یک پرسش و پاسخ به آن آغاز کرد: «چرا کیمیا، چرا رازی؟ اگر بخواهیم فرهنگ و تمدن بشری و تاریخ علم و فناوری را در سراسر جهان و گستره فرهنگ و تمدن ایران و اسلام بشناسیم، از کیمیا نباید روی برنگرداریم، که، پیشینه آن باید ورق بزنیم و مطالعه کنیم. اگر بخواهیم تاریخ علم و فناوری و مباحث مربوط به فلسفه علم و مقوله‌هایی از این‌دست را تا امروز دنبال کنیم، از کیمیا نباید غافل شویم».

به گفته جوهرچی، کیمیا در نظر بسیاری از ما، گونه‌ای تبدیلِ طماعانه و میان‌بر برای بشر بوده است تا زودتر، از فلزات و اشیای بی‌قدر، به شی و فلزی گران‌بها برسد «می‌پنداریم انسان روزگاران گذشته، بر چنین مدار اندیشه، این راه حل را برگزیده است، در حالی که این برداشت دقیق نیست. نیاز داریم در آبشخورهای فکری و ذهنی رازی درنگ کنیم، همچنین درباره مسایلی معروف همچون این که رازی کاشف الکل است، باید با تامل و دقت بیش‌تر روبه‌رو شویم».

وی افزود: «ما امروزه با چالش‌های ماهیتی و هویتی درباره علم و شبه علم و جایگاه و نسبت با دیگر معارف بشری و دین روبه‌روییم؛ این مساله نشان می‌دهد باید بدان‌ها بیش‌تر بپردازیم. گزارش‌هایی که در این زمینه در اختیار داریم در موضوع هم مبهم‌اند و به واقع این خود یکی از دشواری‌های کیمیا است. رازی، نخستین کیمیاگر دوره اسلامی است که درباره اصالت و کیمیاگری‌اش، نظرهایی گوناگون وجود دارد. همه این‌ها اما به استناد نظرهای گذشته است. نکته‌ای دیگر که می‌توان افزود، آن است که گواه‌هایی بر شیعه‌بودن رازی شیعه وجود دارد. درباره میراث رازی در شرق اسلامی، نیز بیش‌تر می‌توان جست‌وجو کرد اما منابعی که می‌تواند در شرق و در هند باشد از دست ما دور است و جایگاهی را برای تکمیل مطالعات باز می‌گذارد».

جوهرچی یادآور شد: «نظریه‌ای وجود دارد مبنی بر این که رازی، سامانه‌ و روشی متفاوت از همه کیمیادانان در کیمیای دوران اسلامی داشته است. البته تردیدی جدی در این زمینه وجود دارد و همین تردید در زمینه کشف الکل هم برقرار است. بر اساس آثار موجود مورد مطالعه قرار گرفته می‌توان گفت اگر خطایی در زمینه انتساب کشف الکل به رازی باشد، این خطا به متن لاتینی در سده نوزدهم میلادی بازمی‌گردد. البته باید مطالعه‌مان را در این زمینه‌ها کامل کنیم و کیمیا را به عنوان یک علم یا شبه علم تطابق داده، تطابق آن را با حوزه‌های دیگر نیز در نظر بگیریم و کیمیای رازی را در دسته هپروتی‌ها نگنجانیم. همچنین تلقی این موضوع که یک دانش‌ور دوره اسلامی در دوره جهالت و نبود بلوغ به کیمیا رسید و بعد آن را رها کرد، درست نیست.»

این پژوهشگر تاریخ علم سپس به جزییات کیمیا اشاره کرد «کیمیای رازی بر 12 کتاب متمرکز است که پاره‌ای از آن آثار در کتابخانه و موزه ملی ملک نیز وجود دارد».

«نشست تخصصی علوم دوران اسلامی؛ بررسی کتاب الحاوی فی الطب، نوشته زکریای رازی»، روز یک‌شنبه 8 امرداد 1396 خورشیدی، در کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد. کتابخانه و موزه ملی ملک، نخستین موزه وقفی خصوصی ایران و یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی به شمار می‌آید. این گنجینه هر سال در دهه کرامت جشنواره‌ای فرهنگی- هنری با نام «ماه هشتم» برگزار می‌کند. این جشنواره در سال 1396 خورشیدی از سوم تا سیزدهم امرداد در کتابخانه و موزه ملی ملک برپا است و دوستداران فرهنگ و هنر ایرانی- اسلامی می‌توانند با مراجعه به وب‌سایت این موقوفه به نشانی www.malekmuseum.org از برنامه‌های گوناگون به ویژه نمایشگاه‌ها، نشست‌های تخصصی و کارگاه‌های آموزشی آگاهی یابند. کتابخانه و موزه ملی ملک همچنین از همه دوستداران فرهنگ و هنر ایرانی اسلامی دعوت می‌کند به این گنجینه بیایند تا در کنار بازدید از نمایشگاه‌ها و دیگر برنامه‌های دهه کرامت، از نزدیک با چنین فعالیت‌هایی آشنا شوند.

کتابخانه و موزه ملی ملک، در محوطه تاریخی باغ ملی تهران به نشانی «تهران، میدان امام خمینی، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد» جای دارد و هر روز به جز جمعه‌ها و تعطیلات رسمی، در نیمه نخست سال از ساعت 8:30 تا ساعت 16:46 به مراجعان گرامی خدمات فرهنگی می‌رساند.