شمایل نگاری در هنر اسلامی

​

بر وفق عقیده عمومی شیعیان، عید غدیر خم به مبارکی روزی برگزار می‌شود که حضرت محمد "ص" در سال دهم هجری در برگشت از حجه الوداع از بلای منبری که به جهاز شتران بر پاشده بود مردم را مورد خطاب قرار داد به حق علی "ع" در هدایت امت محمدی "ص" تاکید ورزید:

« آن‌هایی را که مولا هستم، علی نیز مولا است. خدایا دوست بدار او را که علی را دوست دارد.»

اینارادت و دوستداری نسبت به حضرت علی "ع" و اهل بیت "ع" در بین ایرانیان شیعه جلوه ایی خاص می‌یابد که علاوه بر آیین‌های عبادی مسلمین به افسانه‌ها و داستان نیز راه می‌یابد و نمودی اسطوره‌ایی به خود می‌گیرد. بخشی از ادبیات فارسی – عربیهمراه توسط هنرمندان نگارگر مصور می‌شود که با موضوعات ارادت به خاندان نبوی آراسته می‌شود.

در برهه‌هایی از تاریخ نقاشی سرزمین ایران چهره‌ها و پیکره‌های انبیاء "ص" و اهل بیت "ع" به نقش در می‌آید و آرایش اصیل از فضاسازی عبادی را فراهم می نماید. از کهن‌ترین نقاشی‌ها از قرن هشتم هجری در کتاب آثار الباقیه بیرونی است که روز هجدهم ذی الحجه یا عید غدیر را به تصویر می‌کشد دو رویکرد در نقاشی‌های عبادی - مذهبی(شمایل نگاری) به چشم می‌آید: در حوزه اهل تسنن(حوزه عثمانی) چهره مقدسین و انبیاء با پارچه سفیدی پوشیده شده. هم چنین تا قرن یازدهم (صفویه) در نگاره‌های ایرانی نقاشان چهره‌های مقدسین را پوشیده نقاشی می‌کرده‌اند . رویکرد دوم نگاره‌ها از قرن یازدهم هجری به بعد است که ظاهراً در پی حکومت شیعی صفویه شرایط سهل‌تری در نقاشی‌های عبادی مذهبی به وجود می‌آید. عناصر و نقش مایه‌های تزئینی این نگاره‌ها ریشه در فرم‌بندی کهن نقاشی آیینی مانوی دارد و آن‌ها را به عاریت گرفته است.

کاملا قابل تصور است که توسعه چشمگیر تذهیب و تصویرگری عبادی در بین مانویان در نتیجه تفسیر رمزی و نمادین نقاشان آن‌هااز آئین « رهایی و نجات نور» بود. این مفهوم را در دیوار نگاره‌های مانوی به گونه هاله‌ای در دور سر قدسین فرا می نمودند که نوعی تعالی قدسیت آنها به سوی آسمان بود.

هاله مقدس نور، رداهای پر چین و شکن تیره،‌فرشتگان بالدار آسمانی، ترکیب‌بندی محرابی ایستا و پایدار مجدداً همراه با بازرگانان و مسیونرها از اواسط صفویه به ایران منتقل می‌شود. باسمه‌های فرنگی به عنوان تحفه‌های گرانبها مورد توجه نقاشان ایرانی قرار می‌گیرد با تغییراتی در فرم و رنگ شکل ایرانی می‌یابد. در ادامه این شیوه مکتب شمایل‌نگاری قاجاریه با رنگ وبوی کاملاً ایرانی به وجود می‌آید. محور اصلی این شیوه با توجه به علاقه‌مندی و ارادت شیعه ایرانی به حضرت علی (ع) می‌باشد که عموماً نشسته به پوست یا بوریا همراه با شمشیر دو دم بر زانو در آرامش مطلق همراه با حسنین و گاهاً با حضور ایستاده و نیمه خمقنبر و غلامان مصور شده‌اند.

هاله طلایی با شعاع‌های بلند نور چشم را به فرشتگان بالای نقاشی متصل می‌سازد. در عموم فرم‌های نه چندان متغییر شمایل‌نگاری دوره قاجاریه از نگاره‌های فاخز نقاشی دوره صفویه، فاصله گرفته می‌شود. بر مبنای علاقه‌مندی عوام در کنار اشراف نمونه‌های فراوانی مصور می‌شود.

بیشتر از آنکه نقاشان شمایل‌نگار متمرکزبه ترکیب‌بندی‌های نوین باشند؛ شمایل‌ها را با نقش مایه‌های تذهیبی و خوشنویسی مزین ساختند. آنچه که در شمایل‌نگاری دوره قاجاریه به چشم می‌آید ناکامی نقاشان در القای حس عرفانی،‌ عبادی چهره‌هاست. نقش چهره اهل بیت در کنار حضرت علی (ع) تبدیل به چهره‌ای مردمی، دوست‌داشتنی و دست یافتنی می‌شود که شیعه ایرانی دوستش دارد و از آن خود می‌پندارد. گاه بر خلاف رسم نقاشی ایرانی چهره جانبی از نیم رخ نقاشی شده‌اند که ضعف تصویری واضحی دارند.

از نقاشان شمایل‌نگار دوره قاجاریه آقا اسماعیل نقاش باشی، صنیع الملک و محمد حسن افشار را می‌توان نام برد که آثار فاخری از آن‌ها باقی مانده است.

شمایل‌نگاری دوره قاجاریه حلقه اتصال نقاشی فاخر ایرانی باارادت‌های شیعی مردمی می‌باشد و فرصتی را فراهم می‌سازد که نقاشی از محدوده نسخه‌های خطی و مرقعات خارج شود و بر دیوارها نصب شوند.

مجید فدائیان