هفت اقلیم

​

شمار دانشمندان ایرانی در دوران اسلامی که اقدام به ترسیم نقشه­های جهان­نما نموده­اند بسیار بوده است. برخی از این دانشمندان در کار خود به نوآوری­هایی نیز نائل شدند و گام­های فراتری در جهت پیشبرد علم نقشه ­نگاری برداشتند. ابو اسحاق ابراهیم بن محمد فارسی اصطخری (ف:346ق) مشهور به «کَرخی» نیز از دیگر دانشمندان نقشه­نگار است. اصطخری برای تکمیل دانش خود مسافرت­های زیادی کرد و به تقلید از بلخی کتابی به نام «مسالک و ممالک» نوشت و ممالک اسلامی را به 20 قسمت تقسیم نمود که از دیار مغرب آغاز و به ماوراءالنّهر (ترکستان) خاتمه می­یابد. او هر قسمت را جداگانه شرح داده چنانکه مشاغل مردم و شهرها و کوه­ها، راه­ها، صنایع و تجارت هر نقطه را شرح داده ولی از خواص اقالیم و عادات اهالی اسمی نبرده است. 

اصطخری در «مسالک و ممالک» حدود ممالک و نقشه­های اقالیم، دریاها، رودخانه­ها و مسافرت­های بین ممالک و شهرها را به تفصیل بیان نموده که از مغرب و مصر آغاز می­شود و با شام و دریای روم و دیار جزیره (بین­النّ هرین علیا) و عراق پی گرفته می­شود. سپس به ذکر خوزستان، فارس، کرمان، سند و هند، جبال، طبرستان و دیلم، دریای خزر، خراسان، سیستان و بلوچستان، افغانستان و نهایتاً ماوراءالنّهر پرداخته و در هر قسمت شهرها، رودخانه­ها، مسافت بین شهرها و غیره را ذکر کرده و برای هر مملکت یک نقشه (صوره) فراهم آورده است.در گنجینۀ نسخ خطی کتابخانۀ ملّی ملک نسخۀ مصوّر نفیسی از «مسالک و ممالک» اصطخری به شمارۀ ثبت 5990 موجود است که دارای 16 نقشۀ جغرافیایی است. در این کتاب دریای خزر بسته است اما خلیج فارس به اقیانوس محیطی (هند) راه دارد. اصطخری در کتاب خود نقشه­های منطقه­ای از نواحی گوناگون ممالک اسلامی آورده و چنانکه خود گفته خانۀ کعبه را ناف زمین پنداشته است.

همچنین نسخه­ای از «مسالک و ممالک» ابی­ الحسن صاعد بن علی جرجانی به شمارۀ ثبت 750 که تماماً به مباحث نظری علم جغرافیا پرداخته و عاری از تصویر و نقشه است. در باب مؤلّف این اثر چیزی جز اشاره­ای در حد اسم و ذکر اثر تألیفی وی در «کشف­الظّنون» یافت نشد. از تعریف زمین و علت ایستایی زمین در هوا تا بحث از افلاک و معرفی ربع مسکون (کوه­ها، دریاها، بیابان­ها، اقلیمِ متناظر با هر فلک سماوی و فهرست شهرها با ذکر طول و عرض جغرافیایی و ذکر منازل و اقوام و قبایل و خواص و کان و معدن موجود در هر کدام از بلاد). این نسخه دارای تاریخ اتمام کتابت در 11 صفر 1098هجری قمری بوده و کاتب آن محمدنصیر بن مشهدقلی کومجانی است.در این نمایشگاه با بهره گیری از مطالب و نقشه های این دو نسخه علم نقشه نگاری از منظر دانشمندان ایران در قرون گذشته بررسی شده است