مدارس اسلامی به روایت نسخ خطی

​

«کتاب» در آغاز پیدایی تمدّن اسلام، به ­منزلۀ معجزۀ پیامبر اسلام (ص) و به­ عنوان خاصیّتِ غالب این تمدّن شناخته شد و روی به رشد و تعالی نهاد. یافته­ ها و پدیده­ های مرتبط با «کتاب» که در تمدّن­ های باستانیِ یونان، ایران و چین مجال طرح یافته بود، کم­ کم به این خاصیّتِ غالب تمدّن اسلامی نزدیک شد. نخست در بیت­ الحکمه بود که نسخه ­پردازی و کتاب ­آراییِ یونانی و اسکندرانی، توجّه مترجمان و نسخه­ پردازان را به خود معطوف داشت. در همان اوان، با ورود دبیران ایرانی با عنوان «کاتب» در دیوان عبّاسیان، یافته ­های طبقۀ دبیرانِ ایرانِ عهد ساسانی به حوزۀ نسخه و نسخه ­پردازی رسوخ کرد.

مدارس اسلامی، به ­عنوان یکی از کانون­ های استنساخ، همواره در استمرار حیات و بقای سنّت نسخه­ نویسی نقش بزرگی ایفا نموده است. از ویژگی­ های مهم نسخه ­های استنساخ ­شده در مراکز تعلیم و تعلّم، تصحیحاتی است که استاد به هنگام قرائت متن توسّط شاگرد متذکّر می­شد که گاه بر حاشیۀ نسخه و گاه بر اوراقی جز اوراق متن نوشته شده و به کتاب افزوده می­شد. پس از سماع ­دادن کتاب نیز استاد، اجازه ­نامه­ ای نوشته و به شاگرد می­داد که متضمّن میزان درک و فضل شاگرد بود و اینکه شاگرد بر پایۀ آن می­توانست و اجازه داشت که متن کتاب سماع­ داده­ شده را روایت کند. این نسخه­ ها، پس از نسخۀ اصل، به لحاظ قرابت با صورت تألیفی مؤلّف اثر و استواری و صحّت در ضبط، حائز اهمّیت هستند. این همه سعی و کوشش در حوزۀ استنساخ و کتاب­آرایی از یک­ سو و از دیگرسو وسواس ­های علمی دانشمندان و طالبان علم در نسخه نویسی و مقابله و تصحیح نسخه­ ها میراثی برجای گذارد به نام «نُسَخِ خطّی» که پس از فترت ­های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، سخت گرامی ­اند و سازنده و سزاوار سپاس و پاسداری. در میان مجموعۀ مخطوطات کتابخانۀ ملّی ملک، پُرشمارند نسخه ­های خطّی ­ای که در مراکز تعلیم و تعلّم، توسّط طالبان علم و دانشوران استنساخ شده ­اند. در بین این آثار، می­ توان از اقصی­ نقاطِ حوزۀ تفکّر و تمدّن اسلامی، نمون ه­ای یافت: از قاهره و دمشق و دیاربَکر تا هرات و سمرقند و تاشکند و از دارالسّلطنۀ ری و دارالمُلک اصفهان و دارالخلافۀ طهران تا قوچان و ابرکوه و قریۀ شوره. با هم به تماشای تعدادی از این آثار می­ نشینیم.