تک اثر پانزدهم: مرقع مناجات حضرت امیر (علیه السلام)

​

سلطان محمد خندان

سلطان محمد خندان از خوشنویسان بزرگ دربار سلطان حسین بایقرا است که از همان اوان جوانی در خدمت امیر‌علی‌شیر نوایی بوده و تمام عمر خویش را در هرات گذرانیده است. او از شاگردان ممتاز سلطان علی مشهدی است که در واقع بیش از دیگر شاگردانش شیوة وی را اخذ کرده است. وجه تسمیه خندان از آن بابت به او اطلاق می‌شد که وی هنرمندی لطیف طبع و بی‌تکلف بوده و به هم‌نشینی با اهل عیش و عشرت متمایل و از فرط انبساط وی‌را خندان لقب داده‌اند. وی علاوه‌بر خوشنویسی و نی‌نوازی از شعر و معما و موسیقی بهره‌ای داشته دکتر بیانی معتقد است سلطان محمد از هنر تذهیب هم بهره داشته و تسمیه‌هایی که می‌نوشته خود تذهیب می‌کرده و یا مذهِب واحد داشته است. دلیل این مطلب را مشابهت تزیین نسخه‌های متعدد ذکر می‌کند. سلطان محمد خندان شاگردان بسیاریدر خوشنویسی تربیت کرده است. از جمله شاگردان وی یاری شیرازی، محمد حسین باخزری و محمد قاسم شادیشاه را ذکر می‌کنند.

تاریخ ولادت و وفات وی بدرستی معلوم نیست. صاحب مرآة العالم سال وفات وی را 915 هجری قمری، سپهر932 هجری قمری و میرزا حبیب و کلمان آوار 950 هجری قمری ذکر می‌کنند که البته دکتر بیانی هیچ یک از این تواریخ را درست نمی‌داند و می‌گوید که او هنگام تالیف کتاب حبیب السیر یعنی سال 930 هجری قمری در قید حیات بوده و از کتاب‌های با تاریخ وی تا 957 هجری قمری را دیده است. به‌هر حال سلطان محمد خندان پس از مرگ در هرات در محل تخت میر‌علی شیر در لب جوی سلطان که به وقیه معروف است به خاک سپرده شد.

سلطان محمد خندان در طی عمر پربارش مرقعات و قطعات بسیاری را خلق کرد که هم‌اکنون زینت‌بخش موزه‌ها و کتابخانه‌های بزرگ دنیاست.

آرایه‌های تزئینی مرقع مناجات حضرت امیر

مجموعة آرایه‌های تزئینی کتابچة دعای حضرت علی (علیه‌السلام) از حیث طراحی و رنگ‌آمیزی بیشتر به شیوة اولیة دورة صفوی متمایل است که احتمالاً می‌تواند د فاصلة زمانی میانة قرن دهم هجری قمری باشد. خوشنویسی اثر با رنگه‌نویسی الوان به نهایت استادی اجرا شده است. سرلوح ساده به همراه کتیبة لاجوردی نه چندان تیره همراه با چرخش اسلیمی‌های طلایی و چرخش رنگین گل‌های ختایی و ترنج کتیبه‌ای میانب که مزین است به بسم‌ الهه ... سفید‌آب نویس به همراه طلا اندازی با دندان‌موشی رنگی و دسته‌های گل و بوته و پرندگانو گل‌های ختایی متعدد و جدول‌کشی ساده طلایی و لاجوردی تنها عناصر آرایه‌های تزئینی این کتابچه هستند. در طراحی و اجزاء پرندگان تلاش شده که این نقوش شبیه‌سازی و واقعگرایانه باشند که این تمایل و شیوه رنگ و بوی شویة مکتب ایران و هند را دارد. ویژگی خاص تزئینی این کتابچه همانا بکارگیری نقوش حیوانی، پرندگان و پروانه‌ها به شکل طبیعت‌گرایانه است. این شیوه در پی ارتباط فرهنگی ایران و هند و مهاجرت هنرمندان ایرانی به هندوستان بوجود آمد. در ترسیم این نقوش حفظ ویژگی‌ها و جزئیات در اندازه‌های ریز مینیاتوری می‌باشد. از نمونه‌های شاخص این شیوه دو مرقع بی‌نظیر گلشن و گلستان می‌باشد که در کاخ گلستان تهران نگهداری می‌شود.

جلد مرقع مناجات حضرت امیر (علیه السلام)

مطابق با تاریخچه و وضعیت زمانی کتابچة دعای حضرت امیر (علیه‌السلام)، جلد این اثر قاعدتاً می‌بایست چرمی باشد. با توجه به اینکه جلد حاضر این کتابچه لاکی گل و بوته است، بطور یقین جلد اصلی از بین رفته و در اواسط دورة قاجاریه جلد حاضر جایگزین شده است. رویة این جلد با طرح گل و بوته لاکی و داخل آن دستة گل نرگس با بوم قهوه‌ای می‌باشد. شیوة طراحی و اجرا آن نزدیک به شیوة صتحب الزمان می‌باشد که از هنرمندان صاحب نام اوائل قاجاریه می‌باشد. با توجه به سجع وی به احتمال زیاد نام وی مهدی و یا محمد مهدی بوده است. از این هنرمند تا حوالیدهة چهارم قرن سیزدهم هجری قمری کار دیده شده است. اصولاً وی جلدساز بوده و از وی نمونه‌های آثار دیگر دیده نشده است. با توجه به کیفیت جلد، به احتمال زیاد این اثر می‌تواند توسط کارگاه صاحب الزمان و یا یکی از شاگردانش که ادامه دهندة شیوة بوده انجام گرفته باشد. بطور معمول طراحی جلدهای گل و بوته به شیوة صاحب الزمان بصورت عمودی است که ساقه‌های شکوفه و گل و سرخ از دو طرف به سمت بالا کشیده شده و معمولاً گل سرخ و یا صد تومانی در بالای جلد قرار گرفته است. همچنین دستة گل نرگس در قسمت میانی پایین و گل‌های ریز قرنفل و پامچال در بخش تحتانی طراحی شده‌اند. شکوفه‌های بادام، نسترن، میخک، شقایق، آرتیشو و لاله در باقی فضاهای میانی طراحی شده‌اند. در حاشیة جلد حلکاری طلایی سادة کار بر رمینة قهوه‌ای تیره نقش شده‌اند. داخل جلد نیز یک ساقه نرگس به همراه شقایق و گل جعفری با حاشیة حلکاری شاده بر زمینة قهوه‌ای اخرایی اجرا شده است.