عملکرد کتابخانه و موزه ملی ملک مورد اعتماد کمیته ایرانی ثبت حافظه جهانی است

​مسوول کمیته بررسی و نظارت بر حافظه جهانی در گفت‌وگو زنده مجازی یادآور شد

عملکرد کتابخانه و موزه ملی ملک مورد اعتماد کمیته ایرانی ثبت حافظه جهانی است

مسوول کمیته بررسی و نظارت بر حافظه جهانی در جایگاه نماینده کمیته انتخاب و معرفی آثار ایرانی به فهرست میراث مستند بشری در گفت‌وگوی زنده مجازی به مناسبت هفته کتاب سال 1400 خورشیدی یادآور شد «عملکرد کتابخانه و موزه ملی ملک مورد اعتماد کمیته ایرانی ثبت حافظه جهانی است».

به گزارش روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، وقف‌شده بر آستان قدس رضوی، در نشست زنده مجازی «نگاهی به کتاب و میراث مستند جهانی» که روز یک‌شنبه یکم آذر 1400 خورشیدی به مناسبت هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران از دو صفحه رسمی اینستاگرام موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک و کمیسیون ملی یونسکو در ایران پخش شد، سیداحمد محیط طباطبایی مسوول کمیته بررسی و نظارت بر حافظه جهانی در جایگاه نماینده کمیته انتخاب و معرفی آثار ایرانی به فهرست میراث مستند بشری با پیمان سمندری معاون کتابخانه و مسوول پژوهش و آموزش موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک به گفت‌وگو نشستند. در این نشست درباره فرآیند ثبت آثار در فهرست میراث مستند جهانی و پرونده‌هایی که در آینده به اجلاس دوسالانه معرفی می‌شوند، گفت‌وگو شد. همچنین به نقش کتاب و کتابخانه‌ها در دنیای امروز و اهمیت تاریخی این حوزه پرداخته شد.

سیداحمد محیط طباطبایی مسوول کمیته بررسی و نظارت بر حافظه جهانی در ایران در آغاز با بیان این مطلب که کتابخانه‌ها در معنای دقیق خود موزه‌هایی بزرگ و جامع اند، در این باره سخن راند که وقتی به عملکرد موزه‌ها نگاه می‌کنیم، موزه جایی است که بخشی از میراث فرهنگی، تاریخی، طبیعی و هنری و در مجموع حافظه بشری را ثبت می‌کند، نگه می‌دارد، می‌شناساند و با مخاطبان خود ارتباط آزاد برقرار می‌کند و این میراث و حافظه بشری را به نسل‌های بعد انتقال می‌دهد. با این تعریف،‌ هر کتاب حتی یک جلد از آن عملکردی موزه‌ای دارد و بر اثر آن بخشی از میراث، اندیشه و دستاوردهای بشری در قالب علم، ادبیات، دین و موضوع‌های دیگر از طریق نوشتار به خواننده و نسل‌های بعدی منتقل می‌شود. کتابخانه‌ها بنابراین چه در شکل کلاسیک آن چه متأثر از انقلاب ارتباطی کنونی که سبب پیدایش کتابخانه‌های دیجیتالی و مجازی شده است، به عنوان نهادی که کتاب‌ها را در خود جای داده‌اند، به تمام معنا یک موزه‌اند. کتابخانه‌ها در گذشته که پدیده و مفهوم موزه هنوز شکل نگرفته بود، همان کارآیی موزه‌ها را داشتند؛ آثار نفیس در آن‌ها به نمایش درمی‌آمد و این موضوع به و‌یژه در کتابخانه‌های وقفی که قرآن‌های ارزشمند را در کنار دیگر کتاب‌ها که آثار هنری را هم دربرمی‌گرفت نگه می‌داشتند، نمودی بیش‌تر داشت. برای نمونه حرکت خیرخواهانه حاج حسین آقا ملک در ایجاد کتابخانه شخصی، نیز کتابخانه آستان قدس رضوی در تداوم این سنت پدید آمده‌اند.

او افزود: سازمان یونسکو فعالیت‌های خود را در حوزه علم و آموزش و شناخت مفاهیم فرهنگی تعریف می‌کند. سازمان‌هایی مانند ایکوم نیز به گونه‌ای به این سازمان پیوند دارند. یونسکو در دهه‌های اخیر روش‌هایی به کارگیرفت و شکل داد تا به کمک اهرم‌های قانونی، پدیده‌ها و مفاهیم فرهنگی را حفاظت کند و گسترش دهد؛ همچنین در مهم‌ترین گام آثار فرهنگی بشری را ثبت و ضبط کرد. این فعالیت‌ها امروزه گسترش یافته و این سازمان اکنون 14 گونه از پدیده‌های فرهنگی و طبیعی از میراث ملموس و غیرملموس تا مناظر و میراث طبیعی، از جمله میراث مستند جهانی و حافظه بشری را ثبت و ضبط و حمایت می‌کند تا هم‌زمان با نگه‌داری، به نسل‌های بعدی انتقال یابند. سه گونه از پرونده‌ها در این پروژه در زمینه میراث مستند ثبت می‌شوند که عبارتند از میراث دیداری، میراث شنیداری و میراث مستند مکتوب. ایران تاکنون تنها در میراث مکتوب آثاری را به ثبت جهانی رسانده است. میراث مکتوب قابل ثبت در حافظه جهانی، انواعی گوناگون از کتاب، سند، نامه، وقف‌نامه، برگ‌های تاریخی و اقتصادی و فرهنگی و هر آن‌چه را دربرمی‌گیرد که در قالب نوشتار بازمانده‌اند.

فرهنگ؛ راهی برای توسعه روابط فرهنگی و نزدیکی سرزمین‌ها و گروه‌ها در سطح جهان

رییس کمیته ملی موزه‌های ایران در ادامه این گفت‌وگو به روش طرح پرونده‌ها در نشست‌های دوسالانه ثبت حافظه جهانی اشاره کرد و بیان داشت که هر کشور براساس نظام سهمیه‌بندی، تنها امکان طرح و ثبت دو پرونده در سطح ملی را در هر نشست دوسالانه دارد اما در زمینه طرح پرونده‌های مشترک منطقه‌ای یا جهانی که چند کشور با هم آن را پیشنهاد می‌دهند، هیچ محدویتی وجود ندارد. این فرآیند کمک می‌کند به جای این که ثبت آثار منشا بروز اختلاف میان کشورها و بهره‌برداری‌های سیاسی و قومیتی شود، به توسعه روابط فرهنگی و نزدیکی سرزمین‌ها و گروه‌ها در سطح جهان و در یک حوزه فرهنگی و جغرافیایی بینجامد.

او یادآور شد: رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، مدیریت کمیته حافظه جهانی در ایران را برعهده دارد. کار این کمیته از سال 1386 با ثبت نخستین مجموعه مستند پیشنهادی ایران آغاز شد که مجموعه اسناد تشکیلات اداری آستان قدس رضوی بود. پرونده ثبت وقف‌نامه ربع رشیدی پس از آن مطرح شد. این مساله از جایگاه ویژه وقف و وقف‌نامه‌ها در توسعه فرهنگی سرزمین ایران و اهمیت آن در میان اسناد نشان دارد. نخستین کتاب ثبت‌شده ایران مربوط به شاهنامه بایسنغری بوده که دربردارنده اندیشه و اخلاق جامعه ایرانی است. این نسخه خطی هم از لحاظ محتوا هم از منظر هنری و فن کتاب‌سازی و زیبایی‌شناسی اثری درخور توجه به شمار می‌رود و امروزه در کاخ گلستان تهران نگه‌داری می‌شود. پنج گنج یا خمسه نظامی نیز اثری دیگر در این فهرست بود که به صورت مجموعه‌ای از آثار در کتابخانه‌ها و موزه‌های گوناگون به ثبت رسید و یک اثر از گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک نیز در آن میان جای دارد. آثاری دیگر نیز رفته‌رفته به این فهرست افزوده شده است. پرونده‌های ثبت‌شده در سطح ملی البته بسیار گسترده‌تر از این است.

محیط طباطبایی افزود: دو پرونده از ایران در سطح ملی و یک پرونده نیز به عنوان میراث مشترک آماده شده است که در اجلاس پاییز سال جاری مورد ارزیابی و معرفی قرار می‌گیرد. یکی از این پرونده‌ها، مربوط به آثار و وقف‌نامه‌های موجود در آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی است. دیگر پرونده، مجموعه نامه‌های حکام موجود در اسناد وزارت امور خارجه ایران مربوط به سده سیزدهم هجری را دربرمی‌گیرد. دیگر مجموعه که به عنوان میراث مستند مشترک ارایه خواهد شد و چنانچه آگاهی دارم از گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک نیز اثری در آن پرونده طرح خواهد شد، نسخه‌های گوناگون مثنوی معنوی یادگار ماندگار مولانا است که در کتابخانه‌های نقاط گوناگون جهان نگه‌داری می‌شوند.

چگونه یک اثر میراث جهانی می‌شود

رییس کمیته ملی موزه‌های ایران در پاسخ به این پرسش که برای میراث و مجموعه‌های مکتوب و مستند پس از ثبت در فهرست حافظه جهانی چه امکانات و شرایطی ایجاد می‌شود که دیگر آثار از آن برخوردار نیستند، گفت: وقتی اثری در حافظه جهانی ثبت می‌شود، دیگر میراثی جهانی به شمار می‌رود و مخاطب و دنبال‌کنندگان آن هم بسیار فراتر از زادبوم آن خواهند بود. اثر با این ضبط و ثبت در نخستین گام امکان آن را می‌یابد بیش از گذشته معرفی شده و مورد توجه قرار گیرد؛ برای نمونه درباره اصالت، ویژگی‌ها و نکات شاخص، اهمیت اجزای گوناگون مانند محتوای ادبی و هنری، نگاره‌ها، خوش‌نویسی، کاغذسازی، جلدسازی و کتاب‌آرایی و این که در زمان تولید اثر چه توسعه‌هایی در زمینه فرهنگ و فنون آماده‌سازی و ابزارها در آن حوزه فرهنگی رخ داده است، اطلاعاتی در اختیار همگان قرار می‌گیرد که موجب آشنایی مردم با توانایی‌های هنری و فنی و ادبی یک جامعه می‌شود و نشان می‌دهد گذشته ما چگونه بوده است! ما با این کار شناسنامه‌ای از خودمان در دهکده جهانی ارایه می‌دهیم و نمونه و مدلی برای نسل‌های آینده ایجاد می‌کنیم.گفته می‌شود بهترین حفاظت از یک پدیده فرهنگی، معرفی آن است؛ وقتی میراثی را این‌گونه معرفی می‌کنید دیگر همه می‌دانند آن اثر چیست، چه ارزشی دارد، برای کدام فرهنگ است و در کجا نگه‌داری می‌شود. این سبب می‌شود گونه‌ای نظارت و مطالبه‌گری اجتماعی نسبت به میراث طبیعی و فرهنگی ایجاد شود. یک سرمایه اجتماعی سرانجام از این راه شکل می‌گیرد.همچنین به لحاظ قانونی وقتی اثری ثبت می‌شود، باید به دقت نگه‌داری شود. به تازگی کمیسیون ملی یونسکو در ایران از راه یکی از کمیته‌ها و نهادهای متخصص در حوزه حفاظت خود و با امضای رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران که مدیر رسمی این فرآیندها است، نامه‌نگاری‌هایی با کتابخانه‌هایی آغاز کرده است که این آثار در آن‌ها نگه‌داری می‌شود تا آن‌ها را از همه جوانب بررسی و گزارشی جامع از وضعیت حفاظتی آن‌ها آماده کنند؛ همچنین اگر مشکلی و آسیبی وجود داشت، فورا برای رفع آن اقدام می‌کنند و موسسه نگه‌دارنده اثر نسبت به رفع ایرادها مسوولیت دارد. این‌ها کف ماجرا هستند و این ثبت نتیجه‌ها و شرایط دیگری هم دارد که در بالاترین آن، مؤسسه‌ها و کشورهای میزبان اثر وظیفه دارند اثر را با کمک فن‌آوری‌های نوین در ویترینی دیجیتال برای همه از سراسر نقاط جهان بگذارند که قابل مشاهده و دست‌رسی در هر زمان باشد تا از سلامت آن اطمینان یابند.

کتابخانه‌های نوین در جهان امروز چگونه‌اند

این پژوهشگر میراث فرهنگی و رییس باشگاه نوروز سپس به اهمیت نقش کتاب و کتابخانه‌ها پرداخت و گفت: نگاه امروز میان جامعه و حاکمیت در ایران به موزه و کتابخانه، نگاه به امر مستحب است اما تا زمانی که این به امر واجب تبدیل نشده است، آن جامعه نمی‌تواند به معنای درست کلمه قدم از قدم بردارد و مردم باید به این امر آگاه شوند. حتی کارخانه خودروسازی ما نیز باید مرکز اسناد و کتابخانه تخصصی و عمومی خود را داشته، همچنین از گونه‌ای هویت موزه‌ای برخوردار باشد تا بدان‌وسیله بداند تا این زمان چه کرده است و چگونه باید پیش برود تا بتواند آینده‌اش را ترسیم کند. این جایگاه باید در شکل و اندازه‌ای باشد که اگر کتابخانه ملی یا کتابخانه ملک تعطیل شود، واکنش شدید اجتماعی در برابر آن شکل بگیرد، مشابه آنچه در برابر تعطیلی انبار غله یا بهشت زهرای تهران ممکن است رخ دهد. در وضعیت کنونی اما چنین دیدگاهی نیست. وضعیت البته نسبت به گذشته خیلی بهتر شده اما فاصله تا دست‌یابی به نقطه شایسته زیاد است. دولت‌ها هنگامی که سرمایه اجتماعی شکل‌گرفته پیرامون پدیده‌های فرهنگی را ببینند و به اهمیت آن نزد مردم آگاه شوند، از حمایت و صیانت قانونی و جدی از آن‌ها ناگزیر می‌شوند. مناسبت‌هایی مانند هفته کتاب و کتاب‌خوانی، روز جهانی موزه و میراث فرهنگی، هفته پژوهش و روز آموزش برای آن است که تلنگری زده و یادآوری شود که ما که و چه هستیم، چگونه باید باشیم و به کجا می‌خواهیم برویم. مفهوم سواد داشتن نیز امروزه در معنای جدید دگرگون شده است. بخشی از جامعه ما بر این اساس هنوز از سواد بی‌بهره است. مفهوم و جایگاه کتاب نیز در تعریف‌های نوین دگرگون شده است. معیار سنجش توسعه‌یافتگی کشورها اکنون این است که کتاب در آن جامعه چه جایگاهی دارد و در آن محدوده، چه تعداد کتابخانه و موزه و نهاد فرهنگی وجود دارد، مخاطبان و مراجعه‌کنندگان آن‌ها چه اندازه‌اند و چه اعتبارهایی که برای این‌ها در نظر گرفته می‌شود؛ همچنین شیوه برخورد با آن موسسه‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد. مفهوم کتابخانه در معنای درست امروزی با شکل کلاسیک آن تفاوت دارد. کتابخانه امروزه فضایی است که در رشد و ارتقا، قوام‌بخشی و توانمندسازی یک جامعه به ویژه در مناطق دورمانده از مرکز و نیازمندتر نقشی اساسی دارد. نوع مسوولیت و گونه برخورد کتابخانه‌ها از این‌رو دگرگون شده است. کتابخانه دیگر تنها جایی برای خواندن کتاب نیست. ما نیز باید با این دگرگونی همگام شویم. در این وضعیت که دیگر کتاب و کتابخانه‌ها امر مستحب نیستند، هر مدرسه، مکان و موسسه باید کتابخانه داشته باشد و کتابخانه‌ها مکان پاتوق‌های اجتماعی و تعامل افراد با یکدیگر شوند.

کتابخانه و موزه ملی ملک، آماده ورود به دوران نوین کتابخانه‌های جهانی

سیداحمد محیط طباطبایی در پایان به جایگاه ویژه و توانمندی‌های موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک اشاره کرد، افزود: مهم‌ترین سرمایه هر کتابخانه و موزه در جهان، نیروی انسانی آن است. خوش‌بختانه موسسه کتابخانه و موزه ملک در بیش از یک دهه اخیر از لحاظ نیروی انسانی، ارتقای مناسب سطح کیفی داشته که سبب شده است این مجموعه بتواند به وظایف و ماموریت‌های فرهنگی‌اش بهتر عمل کند. ایجاد و توسعه زیرساخت‌های لازم نیز یکی از دستاآوردهای مهم این کتابخانه و موزه بوده است. ما امروز قطعا می‌دانیم هنگامی که قرار است یک کتاب در کتابخانه ملی ملک ثبت شود، مسایل حفاظتی و دیگر موارد مترتب بر اثر به شکلی مطمئن و جدی پی‌گیری می‌شود که جای تشکر و تبریک ویژه برای کسانی دارد که این نهاد را از یک کتابخانه کلاسیک در اندازه‌های کتابخانه‌ای آماده کرده‌اند که مهیای ورود به دورانی جدید است. سرمایه این کتابخانه افزون بر نیروی انسانی آن، فضایی است که مراحل سنتی و قانونی پدید‌آمده بر اثر وقف را گذرانده و تعادل میان سنت و باور مردم و ارایه خدمات نوین پدیدار کرده است. یکی از ویژگی‌های کتابخانه و موزه ملی ملک، اطمینانی است که برای گروه ثبت آثار می‌تواند به همراه داشته باشد که در پرونده‌های ثبت‌شده کنونی در فهرست جهانی و موارد پیش رو که در دست بررسی و ارایه پیش‌نهادند، به خوبی دیده می‌شود. کمیسیون ملی یونسکو آماده هرگونه همکاری متقابل و نزدیک با کتابخانه و موزه ملی ملک برای ثبت و ضبط و ارایه مستندها و مکتوب‌های جدید برای پرونده‌های آینده است.