​«که من شهر علمم علیّ‌ام در است»

​«که من شهر علمم علیّ‌ام در است»

بررسی بیتی منسوب به فردوسی از شاهنامه در 4 نسخه خطی موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک

علیرضا حیدری

در باب مقدمۀ شاهنامه، پژوهش‌های بسیاری نوشته شده که شاید مهم‌ترین آنها، مقالۀ شاهکار روانشاد دکتر زریاب خویی، استاد مسلم ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی است (1370: 14-23). در بررسی ابیات این بخش، از میان تصحیحات شاهنامه، دو پژوهش دکتر جلال خالقی مطلق (فردوسی، 1366: 9- 11، بیت 90-107، خالقی مطلق، 1391[1389]: 17-21) و استاد فریدون جنیدی (1387: 24-21 بیت 88-115 و زیرنویس‌های این ابیات)، دارای نکات مهمی است. در این موضوع، دیگر پژوهندگان نیز از جمله استاد روانشاد دکتر مهدوی دامغانی (1372: 20-53)، مطالب سودمندی نوشته‌اند. در پژوهش‌های یادشده و سایر نوشته‌ها، ابیات ستایش پیامبر (ص) و اصحاب ایشان و حضرت امام علی (ع) در شاهنامه فردوسی از منظر نسخه‌شناختی، فقه‌اللغوی، کلامی و موارد دیگر، مورد بررسی قرار گرفته است. در این گفتار کوتاه، تنها به بررسی 4 نسخۀ خطی شاهنامه در کتابخانۀ ملک (نسخه‌های 5055، 5986، 6382، 6031) پرداخته شده است. ضبط بیت مشهور «که من شهر علمم علیّم در است/ درست این سَخُن گفتِ پیغمبر است» از شاهنامه‌های موجود، در این کتابخانه:

​معرفی نسخه‌ها:

1) شاهنامه، با شماره ثبت اموال 1393.04.05055، به خط نستعلیقِ قرن 12و 13 هجری، 214 ورق 25 سطری، کاغذ فرنگی، جلد سیاه ضربی (افشار، دانش‌پژوه، 1361: ج3، 489).

در این نسخه بیت بدین گونه آمده است

که من شهر علمم علیم دراست/ دُرست این سخن قول پیغمبر است

صفحۀ ستایش پیامبر (ص)، اصحاب ایشان و حضرت علی (ع) در نسخه 5055

صفحۀ نخست نسخۀ 5055

2) شاهنامه، با شماره ثبت اموال 1393.04.05986، به خط نستعلیقِ قرن 10 هجری، 470 ورق 25 سطری، کاغذ ترمه، جلد میشن قهوه‌ای سیر پشت معرق لبه فرسوده (افشار، دانش‌پژوه، همان).

بیت «که من شهر علمم...» از نسخه 5986

در این نسخه بیت چنین ضبط شده است:

که من شهر علمم علی چون درست/ درست این سخن لفظِ پیغمبرست

نگارۀ حدیث سفینة النجاة(یکی پهن کشتی بسان عروس//بیاراسته همچو چشم خروس// محمد بدو اندرون با علی// همان اهل بیت نبی و وصی) ازشاهنامه نسخه 5986

صفحۀ نخست شروع ابیات شاهنامه نسخه 5986

3) شاهنامه، با شماره ثبت اموال 1393.04.06382، به خط نستعلیقِ قرن 10 هجری ، 211ورق 52 بیتی، کاغذ ترمه وصالی شده، جلد رویه قهوه‌ای تازه (همان: 489-490).

صفحه در نعت رسول الثقلین و فخرالعالمین حضرت محمد مصطفی صلّی اللّه علیه و اله وسلم از نسخۀ 6382 شاهنامه که بیت «که من شهر علمم علیّ‌ام درست// درست این سخن قول پیغمبر است» در آن آمده.

4) شاهنامه، با شماره ثبت اموال 001/ 1393.04.06031به خط نستعلیقِ قاضی نیشابوری، محمدبن مطهربن یوسف‌بن ابی‌سعید، در شعبان سال 833 هجری (قرن 9)، کتابت شده در هرات برای بایسنقر میرزا، 505 ورق 31 سطری، کاغذ ترمه، جلد روغنی گل و بوته (افشار، دانش‌پژوه، 1371: جلد 9: 120).

صفحۀ ستایش رسول (ص) از نسخه 6031

بیت «که من شهر علمم علی‌ام درست»

که بدین صورت ضبط شده است:

که من شهر علمم علیم درست/ درست این سخن قول پیغمبر است

منابع

افشار، ایرج، دانش‌پژوه، محمدتقی (1361). فهرست کتابهای خطی کتابخانۀ ملّی ملک. جلد سوم، با همکاری محمدباقر حجتی و احمد منزوی، تهران: کتابخانه و موزه ملی ملک.

افشار، ایرج، دانش‌پژوه، محمدتقی (1371). فهرست کتابهای خطی کتابخانۀ ملّی ملک. جلد نهم، با همکاری محمد باقر حجتی و احمد منزوی، تهران: کتابخانه و موزه ملی ملک.

خالقی مطلق، جلال (1391). یادداشت‌های شاهنامه. بخش اول، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.

زریاب خویی، عباس (1370). «نگاهی تازه به مقدمه شاهنامه». ایران‌نامه. زمستان 1370، شمارۀ 37، صص 23-14.

فردوسی (1366). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق، دفتر یکم، نیویورک.

فردوسی (1387). شاهنامه. ویرایش فریدون جنیدی، جلد 1، تهران: بلخ.

مهدوی دامغانی، احمد (1372). «مذهب فردوسی». ایران‌شناسی. بهار 1372، شماره 17، صص 20-53.