گفت‌وگو با دکتر محمدعلی رجبی به مناسبت برگزاری نمایشگاه سیمرغ در کتابخانه و موزه ملی ملک
نقش‌آفرینی پرندگان در ادبیات عرفانی و تمثیلی ایران «آثاری که در مجموعه کتابخانه و موزه ملک با نقش پرنده وجود دارد، جلوه‌ای تابان از زیبایی‌های بخشی از هنر ایرانی اسلامی نگارگری را دربرگرفته است که فرصت مناسبی برای پژوهشگران و دوستداران هنر به شمار می‌آید».
«دکتر محمدعلی رجبی» نقاش، نگارگر و محقق هنرهای ایرانی اسلامی به بهانه برگزاری نمایشگاه و مسابقه پرندگان در فرهنگ و هنر ایرانی اسلامی «سیمرغ» افزود: «در نگارگری همه موجودات دارای دو وجه اساسی‌اند؛ یک وجه ظاهری که به صورت طبیعی آن موجودات بازمی‌گردد و دیگر، وجه نمادین یا باطنی آن‌ها است. در وجه ظاهری، این موجودات باید با صورت خارجی تطابق داشته باشند. مثلا اگر کبوتری به تصویر کشیده می‌شود باید همانند کبوتری باشد که در طبیعت به شکل واقعی وجود دارد. همزمان اما دیده می‌شود که این کبوتر در وجه نمادین نیز جایگاه ویژه‌ای دارد».
به گفته وی، پرندگان هم از جمله این موجودات‌اند که در هنر ایرانی اسلامی، دو وجه ظاهری و نمادین دارند. برخی از پرندگان در نگارگری، پرندگان افسانه‌ا‌ی‌اند مثل سیمرغ یا مرغ عنقا که نه تنها در نگارگری که در دیگر هنرهای ما هم نقشی اینچنین دارند.
این پژوهشگر هنرهای ایرانی اسلامی تاکید می‌کند: «برخی از تصاویر پرندگان در نگارگری کاملا جنبه نمادین دارند به گونه‌ای که این پرندگان با ترکیب موجودات دیگر مثل انسان یا برخی حیوانات، صورتی جدید به خود می‌گیرند که دیگر آن‌ها را نمی‌توان پرنده‌ای خاص دانست. مثلا در نگاره‌هایی، یک پرنده که بدن آن تقریبا به شکل بدن یک طوطی با سر انسان و تاج بر و نوری بر دور سر کار شده است، می‌تواند همخوان با معانی عرفانی، به عنوان انسان کامل تلقی شود؛ انسانی که اهل سیر و سلوک است و با دو بال علم و عمل معنوی به سوی حق پرواز می‌کند».
به گفته وی، در برخی از نگاره‌ها این شکل با صورتی قرمز و در صورتی دیگر، سبز نمایان شده که با حضور امیرالمومنین در تصویر و خاندان پیامبر، نشانی از امام حسن (ع) و حضرت امام حسین (ع) است.
دکتر محمدعلی رجبی می‌افزاید: «آنچه که بیش‌تر مشاهده می‌شود پرندگان در طبیعت‌اند که با همه نشانه‌های طبیعی خود نشان داده شده‌اند. جالب اینجا است، نگارگران ما به اندازه‌ای با طبیعت مانوس بوده‌اند که می‌دانستند جایگاه هر پرنده در طبیعت چه بوده است. مثلا مشاهده می‌شود که برخی پرندگان روی برخی از گیاهان به صورت آرام نشسته‌اند و روی برخی دیگر از گیاهان در حال آواز خواندن‌اند. گذشته از اینگونه ادراک که چه نسبتی میان پرندگان با انواع گیاهان وجود دارد، باز به صورت نمادین، این پرندگان در نگاره‌های ایرانی نقش ایفا می‌کنند. آنچه از این مقوله بیش‌تر می‌شناسیم داستان سیمرغ است که سی پرنده با هدایت هدهد به سوی رسیدن پرنده آرمانی به حرکت درمی‌آیند و در پایان راه، آن جلوه آرمانی را در مجموعه خویش می‌بینند».
به گفته این نگارگر و نقاش، ما می‌توانیم با بررسی نقش پرنده در نگارگری به انواع شناخت‌های ظاهری و بیان‌های هنری دست یابیم که برای خلق آثار جدید بسیار موثر است.
این پژوهشگر و نقاش به یکی از جلوه‌هایی اشاره می‌کند که حضور پرنده را در آثار ایرانی به نمایش گذارده است: «یک نمونه از نقش پرنده در نگارگری ایرانی، به صورت ارتباط گل و مرغ تصویر شده است که امروزه ما آن را به نام نقاشی گل و مرغ می‌شناسیم. هرچند ظاهرا این نوع از نقاشی از دیگر کشورها گرفته شده اما نوع ارتباط میان گل و پرنده در این آثار با برگرفت از ادبیات لطیف و صنیع ایرانی به ویژه ادبیات عارفانه، جلوه نوینی از اینگونه نقاشی را به نمایش درآورده است. خوابیدن و آرامیدن پرنده زیر سایه گل یا سینه‌ساییدن به خار گل، همگی از گونه‌ای نگرش نمادین و متاثر از ادبیات غنی قدیم ایران حکایت دارند.
دکتر محمدعلی رجبی یادآور می‌شود: «پرنده و ارتباط آن با گل، معمولا به صورت نقاشی‌های روغنی یا به تعبیر قاضی احمد منشی، «نقاشی آقامیرکی»، بیش‌تر در ساخت جلد، قلمدان و انواع بوم‌هایی به کار می‌رود که بیش‌تر در دسترس انسان بوده و هم در زمینه سلامت اثر، روغن حفاظت اثر را برعهده دارد. همچنین، نقش گل و مرغ با توصیفات عارفانه و عاشقانه، لطف جدیدی به ابزار علم می‌دهد که با دیدن چنین جلدها و قلمدان‌ها و همه ابزار کتابت و علم، انسان، گونه‌ای تلقی از غایت علم می‌کند که همه مهر است و عشق و زیبایی.
نمایشگاه پرندگان در فرهنگ و هنر ایرانی اسلامی، بخشی از چهارمین جشنواره ماه هشتم به مناسبت فرارسیدن دهه کرامت و میلاد اما رضا علیه‌السلام است که از 27 شهریور تا 6 مهرماه 1391 خورشیدی در کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار می‌شود. علاقه‌مندان برای بازدید از این نمایشگاه و دیگر برنامه‌های آیینی چهارمین جشنواره ماه هشتم، می‌توانند به کتابخانه و موزه ملی ملک در محوطه باغ ملی تهران مراجعه کنند.