عکاسیِ ایرانی

​به قلم علیرضا دولتشاهی

در سال ۱۸۲۲ «ژوزف نیسفور نیپس» فرانسوی در پنجاه و هفت سالگی توانست اولین تصویر دائمی تثبیت شده را تولید کند. پس از درگذشت او ( 1833) دیگر هم‌وطنش «لوئی داگر» موفق شده در سال 1837 میلادی روشی نوین را برای عکاسی ابداع کند که بنام خود وی نامدار شد و امروز ما از آن روش بنام روش «داگرئوتایپ» یاد می­کنیم. این روش در حقیقت نخستین روش موفق در ثبت عکس‌های دائمی و استفادة تجاری از عکاسی است. این روش نیز نقایصی داشت از جمله آن که فقط و فقط تهیه تنها یک نسخه پوزیتیو از سوژة عکاسی ممکن بود.

تنها پنج سال بعد از ابداع این روش در دوران سومین پادشاه قاجار یعنی محمد شاه نخستین دستگاه عکاسی به روش داگرئوتایپ وارد ایران شد. این دستگاه که هدیه امپراتور روسیه بود توسط «نیکلای پاولوف» دیپلمات جوان روس که به این منظور تعلیم عکاسی دیده بود، به تهران آورد شد. محمدشاه قاجار و خانواده‌ی سلطنتی ایران در یک روز پاییزی اواخر آذرماه سال 1257ق مطابق با دسامبر1841 میلادی در کاخ سلطنتی تهران در برابردوربین این دیپلمات روسی قرار گرفتند. این گونه بود که نخستین عکاسی در ایران انجام گرفت.

دوران پنجاه ساله پادشاهی چهارمین پادشاه قاجار، «ناصرالدین شاه»، را در حقیقت باید دوران رشد و شکوفایی عکاسی در ایران دانست. او که دستی در شعر داشت به این هنر جدید علاقمند شد و به گسترش و رشد آن در دربار همت گماشت. خود وی نیز به عکاسی پرداخت و اسنادی گران­‌بها از روزگار خود برای ما فراهم آورد. می­‌توان از تأسیس «عکاسخانه دربار» و نیز ایجاد رشته آموزش عکاسی در دارالفنون در دوران پادشاهی وی اشاره کرد.

با رواج روش داگرئوتایپ در ایران، از میان اشراف و شاهزادگان می­‌توان از شاه‌زاده ملک قاسم میرزا (1277ـ 1222 ق) یکی از پسران فتحعلی‌شاه قاجار و حکمران ارومیه، به عنوان نخستین عکاس ایرانی نام برد.او حتی آلبومی از عکس‌هایش را به ناصرالدین‌شاه تقدیم کرد. امروزه تنها نمونه از عکاسی به روش داگرانوتایب درایران تصویری است که ملک قاسم میرزا از خود تهیه کرده­ است.

از نقاط عطف رواج و آموزش عکاسی در ایران می‌­توان به حضور «فرانسیس کارلیان» فرانسوی در ایران اشاره کرد. او که به امر آموزش به ناصرالدین شاه مشغول بود به امر پادشاه به «آقارضا اقبال‌السلطنه» (1263ـــــ 1222ق ) نیز عکاسی را آموخت. آقا رضا بدین ترتیب در سال 1280 قمری به عنوان نخستین عکاس باشی دربار منصوب شد. از این رو که حرفه آقا رضا به طور رسمی عکاسی بود در منابه تاریخ عکاسی در ایران از وی به عنوان نخستین عکاس حرفه‌ای ایران نام برده می‌شود. آقا رضا در سفر اول ناصرالدین‌شاه به اروپا، به عنوان عکاس حضور داشته است. همچنین او نخستین ایرانی است که از بقاع متبرکه عکاسی نموده. او یهودی تبار بود و پدرش به اسلام گرویده بود و دربار قاجاری مشغول خدمت بود. درباره او آورده‌اند که نخستین فردی است که با «قهوه قجری» به قتل رسیده است. مرگش را در دهم جمادی الثانی سنه 1307 قمری گزارش کرده­‌اند.

عکاسی در ایران تا آغاز دهه چهل سده چهارده خورشیدی ، سیری صعودی با شیبی کم بود. در این دوران بیشترین کارکرد عکاسی، تبلیغات و مطبوعات بود. اما با آغاز دهه چهل گرایشی هنری نیز در عکاسی ایران رشد یافت. در این دوران که تا روزگار ما ادامه یافته شاهد پیدایی هنرمندان عکاس با اعتباری جهانی هستیم.

در مجموعه پر برگ مخطوط کتابخانه ملک تنها یک نسخه با موضوع عکاسی وجود دارد. رساله‌ای با عنوان «عکاسی» به ترجمه «محسن میرزا شمس الشعراء» از زبان فرانسوی است. این رساله برای «میرزا اسمعیل خان آجودان باشی» ترجمه شده است. او که از نزدیکان «محمدعلی شاه قاجار» بود پس از فتح تهران به دست «مجاهدان» دستگیر و محاکمه شد. او در تاریخ « 13 رجب سنه 1327» در تهران به دار کشیده شد.

از این اثر بجز نسخه ملک ( به شماره 6266) نسخه‌ی دیگری در فهرست نسخه‌های خطی ذکر نشده است. این رساله چهارمین رساله ترجمه شده از زبان فرانسوی در موضوع عکاسی در ایران است.

این رساله دارای49 برگ (98 صفحه) و 9 سطر بر کاغذ فرنگی و ابعاد نه و نیم سانت در شش سانت و سه میلیمتر تحریر شده است. این رساله در تاریخ دهم بهمن سال 1333 در کتابخانه ملک ثبت شده است. از یادداشت «خارج متن» موجود در آغاز رساله به قلم «ابراهیم توپچی طهرانی» به تاریخ پنجشنبه 14 شوال سال 1317 می‌داینم که این رساله تا آن تاریخ صحافی نشده است.