​تأویلاتی صوفیانه

کشف‌الاسرار و عده‌الابرار، کتابی در تفسیر قرآن و بزرگ‌ترین و نخستین تفسیر عرفانی به زبان فارسی به شمار می‌آید. این کتاب بر اساس تفسیری از خواجه عبدالله انصاری که دست روزگار آن را به ما نرسانده، در ده جلد نوشته شده است. گروهی بر این این باورند که این اثر در اصل از آنِ خود خواجه عبدالله انصاری است و گروهی دیگر و از جمله محمد معین، این اثر را از آنِ سعدالدین تفتازانی دانسته‌اند. بر اساس مطالعات و پژوهش‌های علی‌اصغر حکمت اما نویسنده این کتاب بازشناسی شد؛ ابوالفضل رشیدالدین میبدی.

میبدی تفسیر خود را به سه نوبت یا مجلس تقسیم کرده است. مجلس اول، ترجمه فارسی و معنای صریح و بی‌پیرایه آیات را دربرمی‌گرفته است. مجلس دوم تفسیر به معنای متعارف شامل بحث در وجوه معانی، قرائت مشهوره، سبب نزول، بیان احکام، ذکر اخبار و آثار و نوادری است که به آیات تعلق دارد. این نوبت در حقیقت تفسیر به روش عام اهلِ سنت است. مجلس سوم، رموز عارفان و اشارات صوفیان است. نگارنده در این بخش از تفسیر به تأویل می‌پردازد.

بیش‌تر صاحب نظران و نویسندگان، نوبت سوم کشف‌الاسرار را تأویل نام نهاده‌اند، حال آن که خود میبدی در همه جای تفسیرِ خویش بـا تأویل، سرسختانه مخالفت می‌ورزد. تفاوت میان این مفهوم را راغب اصفهانی در جمله‌ای ساده بیان کرده است؛ تفسیر بیش‌تر در الفاظ استعمال می‌شود و تأویل در معانی مانند تأویل رؤیا. این اثر گذشته از بار عرفانی و مذهبی خود، از بارزترین نثرهای فاخر فارسی نیز به شمار می‌آید. شاید از این‌رو است که گذشته از اسلام‌شناسان، همواره مورد توجه ایران‌شناسان بوده است.

یکی از مطالعات تازه درباره این تفسیر گرانقدر فارسی، اثری از دکتر آنابل کلر با نام «تفاسیر صوفیانه» است. مؤسسه مطالعات اسماعیلی این کتاب را در سال ۲۰۰۶میلادی در لندن منتشر کرده است. کتاب در سه بخش و ده فصل تدوین شده است.

کتاب «تفاسیر صوفیانه» برای بخش کتاب‌های انگلیسی کتابخانه و موزه ملی ملک تهیه شده و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است. این کتاب برای علاقه‌مندان به این حوزه، منبعی سودمند خواهد بود.