فراز و فرود تاریخ روزنامه‌نگاری در ایران
«نخستین کسانی که در عرصه روزنامه‌نگاری در تاریخ ایران گام نهادند، کسانی بودند که زمینه چاپ را در ایران فراهم کردند. آن‌ها شاید خود واقعا نمی‌دانستند دنیای آینده ایران را چگونه دگرگون خواهند کرد. گرایش به تکنولوژی و ورود به دوران نوین صنعتی که اروپا را تافته جدابافته کرده بود، آن پیشگامان ایرانی روزنامه‌نگاری را شاید برآن داشت در این گستره وارد شوند که اینچنین نیز شد».
نشست «نشریات ایران به روایت گنجینه ملک؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامی» برگزار شد
فراز و فرود تاریخ روزنامه‌نگاری در ایران
«نخستین کسانی که در عرصه روزنامه‌نگاری در تاریخ ایران گام نهادند، کسانی بودند که زمینه چاپ را در ایران فراهم کردند. آن‌ها شاید خود واقعا نمی‌دانستند دنیای آینده ایران را چگونه دگرگون خواهند کرد. گرایش به تکنولوژی و ورود به دوران نوین صنعتی که اروپا را تافته جدابافته کرده بود، آن پیشگامان ایرانی روزنامه‌نگاری را شاید برآن داشت در این گستره وارد شوند که اینچنین نیز شد».
به گزارش روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، موقوفه آستان قدس رضوی، جمشید کیانفر، پژوهشگر و روزنامه‌نگار در نشست «نشریات ایران به روایت گنجینه ملک؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامی» که روز چهارشنبه 18 بهمن 1396 خورشیدی در کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد، با اشاره به پیشینه پیدایش روزنامه در ایران و نخستین کوشش‌های ایرانیان در گستره روزنامه‌نگاری در روزگار قاجار افزود: «نخستین نشریه‌ای که درون مرزهای ایران در دوره قاجار منتشر شد، کاغذ اخبار بود که بیش‌تر تنها نامی از آن برجای مانده است. یک نسخه از این روزنامه کم‌وبیش در چند آرشیو تاریخی وجود دارد، هرچند حتی نمی‌دانیم دقیقا چند شماره از آن منتشر شده است. تنها آگاهی ما از این روزنامه، برپایه یک اطلاعیه است که نشان می‌دهد آن روزنامه به سال 1253 قمری (1214 خورشیدی) در تهران انتشار یافته است. شخصی با نام میرزا صالح شیرازی که از پیشگامان فراگیری دانش نوین در فرنگ به شمار می‌آمد، دستگاه چاپی با خود از آنجا آورد و مدت زمانی در تبریز بود، سپس هنگامی که به تهران آمد و وزیر تهران شد، آن را با خود به پایتخت آورد و به یاری آن روزنامه‌ای منتشر کرد».
این نسخه‌شناس و پژوهشگر یادآور شد: «میرزا تقی خان فراهانی (امیرکبیر) در جایگاه یکی از شخصیت‌ها و رجال پرآوازه ایران در روزگار ناصرالدین شاه، نزدیک یک دهه پس از آن حس کرد نشر یک روزنامه برای آگاهی مردم و دولتمردان ضروری است. او دقیقا می‌دانست مردم خیلی در جریان نوشتار نیستند، بنابراین رجال و دولتمردان‌اند که از خبرها، رخدادها و گذران روزگار، باید آگاه شوند. امیرکبیر بدین‌ترتیب روزنامه‌ای با نام وقایع اتفاقیه راه انداخت».
به باور وی «ایرانیان نخستین گام روزنامه‌نگاری را در تاریخ خود، بر پایه و سبک دولتی آغاز کردند». کیانفر سپس گفت: «روزنامه وقایع اتفاقیه در 472 شماره به گونه هفتگی منتشر می‌شود، هرچند تاخیر نیز دارد. مشترکان روزنامه، حاکمان ولایات و رجال تراز یک پایتخت‌اند».
او با اشاره به رویکرد دولتی روزنامه‌های آن روزگار و دگرگونی‌هایی پدیدآمده در این گستره تصریح کرد «میل شاهانه سپس برآن مدار جای گرفت که روزنامه وقایع اتفاقیه تعطیل و یک روزنامه مصور به نام «دولت علیه ایران» بجای وقایع اتفاقیهمنتشر شود. میل ملوکانه پس از مدتی باز برآن شد به جای این روزنامه، چهار روزنامه در ایران انتشار یابد؛ روزنامه‌های دولتی، دولتی مصور، ملتی و علمیه. روزنامه دولتی مصور در سال 1283 قمری (1234 خورشیدی) منتشر نمی‌شود زیرا صنیع‌الملک، نقاش پرآوازه و منتشرکننده و مدیر روزنامه، که روزنامه دولتی را مصور منتشر می‌کرده است، در این سال درمی‌گذرد. دیری نمی‌پاید که روزنامه دولت علیه ایران جایگزین روزنامه دولتی می‌شود. شاه اما یک‌باره برآن می‌شود به جای سه چهار روزنامه، یک روزنامه، در هفته دو تا سه شماره منتشر شود. اینجا است که با روزنامه‌ای تازه ای به نام ایران روبه‌رو می‌شویم. انتشار روزنامه ایران تا بمباران مجلس یکم شورای ملی پیوستگی می‌یابد. نام روزنامه در یک مقطع که مدیر روزنامه تغییر می‌یابد، به روزنامه ایران سلطانی دگرگون می‌شود. روزنامه، پس از برکناری مدیر و روی کارآمدن مدیر پیشین، دوباره با نام ایران به زیست خود ادامه می‌دهد. انتشار این روزنامه با همان سیاست دولتی، نزدیک 60 سال تا بمباران مجلس پیوستگی یافت».
جمشید کیانفر بر این باور است «نخستین گام‌های انتشار روزنامه خصوصی و غیر دولتی را در کنار و هم‌‌تراز جریان روزنامه‌های دولتی، از سال 1314 قمری (1275 خورشیدی) برداشته می‌شود. شخصی که نخستین روزنامه غیر دولتی را در تاریخ روزنامه‌نگاری ایران منتشر می‌کند، کسی جز یکی از گردانندگان روزنامه ایران نیست. مسوولیت انتشار روزنامه ایران در آغاز به دست محمدحسن خان اعتمادالسلطنه بود و محمدحسین فروغی (ذکاءالملک) دست‌یار او بود. فروغی در سال 1314 قمری از دولت مجوز گرفت روزنامه‌ای غیر دولتی با نام تربیت منتشر کند. جالب‌تر این که نخستین روزنامه غیر دولتی نیز کمک‌های دولتی دریافت می‌کرده است. فروغی انتشار روزنامه تربیت را یک دهه از 1314 تا 1325 پی گرفت».
این پژوهشگر و نویسنده در روایت فرآیند دگرگونی‌های تاریخ روزنامه‌نگاری ایران افزود: «این وضعیت تا سال 1304 خورشیدی پیوستگی یافت. برهه 1288 تا 1304 خورشیدی، یکی از دوره‌های درخشان مطبوعاتی تاریخ ایران به شمار می‌آید».
به باور وی «این دوره از روزنامه‌نگاری ایران اهمیتی ویژه دارد. یک دگرگونی محتوای و شکلی در این دوره پدیدار می‌شود و شخصیت‌های علمی، ادبی و دانشگاهی از روزنامه‌نگاری صِرف به مجله‌نگاری روی می‌آورند».
کیانفر در پایان سخنان خود در نشست «نشریات ایران به روایت گنجینه ملک؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامی» تصریح کرد: «یک دگرگونی دیگر در روزنامه‌نگاری ایران پس از شهریور 1320 خورشیدی پدید می‌آید که اهمیت بسیار دارد؛ روزنامه‌ها از آن شیوه نثر فاخر برون می‌آیند و روزنامه‌نگاران و نویسندگان مجله‌ها دیگر مطالبی می‌نویسند که برای توده مردم درک‌پذیر و فهمیدنی است. این روزگار، شاید زمانه‌ای است که نشر روزنامه و روزنامه‌خوانی از نان شب واجب‌تر می‌شود».
نشست «نشریات ایران به روایت گنجینه ملک؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامی» هم‌زمان با برپایی نمایشگاه «انقلاب به روایت مطبوعات تاریخی کتابخانه و موزه ملی ملک» روز چهارشنبه 18 بهمن 1396 خورشیدی در نخستین موزه وقفی- خصوصی ایران و یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی برگزار شد.