کتابت و تذهیب نسخه‌های خطی قرآن کریم، وام‌دار خاندان‌های هنری شیراز
مجید فداییان نقاش و نگارگر، در نشست «تحلیل و بررسی آرایه‌های تزیینی قرآن‌های دوره قاجار» که عصر سه‌شنبه یکم خرداد ۱۳۹۷ خورشیدی در کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد، با اشاره به اهمیت خاندان‌های هنری شیراز در این دوره در کتابت و کتاب‌آرایی نسخه‌های خطی قرآن کریم افزود: «توجه به گستره جغرافیایی که نسخه‌های خطی قرآن کریم در تاریخ ایران در آنجا پدید آمده‌اند، اهمیت دارد. شیراز یکی از منطقه‌های مهم در این زمینه به شمار می‌آید. دو مکتب کتاب قرآن کریم در آنجا وجود داشت؛ تیموری و قاجار. شیراز شاید تنها منطقه در تاریخ ایران باشد که تسلسل هنری به دلایل ویژه سیاسی و اجتماعی هیچ‌گاه گسسته نشده است، از این‌رو همواره پایگاه هنری به شمار می‌آید. انسجام هنرهای کتابت و کتاب‌آرایی در شیراز، از همین ویژگی برمی‌آمده است».
نشست «تحلیل و بررسی آرایه‌های تزیینی قرآن‌های دوره قاجار» در کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد
کتابت و تذهیب نسخه‌های خطی قرآن کریم، وام‌دار خاندان‌های هنری شیراز
مجید فداییان نقاش و نگارگر، در نشست «تحلیل و بررسی آرایه‌های تزیینی قرآن‌های دوره قاجار» که عصر سه‌شنبه یکم خرداد 1397 خورشیدی در کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد، با اشاره به اهمیت خاندان‌های هنری شیراز در این دوره در کتابت و کتاب‌آرایی نسخه‌های خطی قرآن کریم افزود: «توجه به گستره جغرافیایی که نسخه‌های خطی قرآن کریم در تاریخ ایران در آنجا پدید آمده‌اند، اهمیت دارد. شیراز یکی از منطقه‌های مهم در این زمینه به شمار می‌آید. دو مکتب کتاب قرآن کریم در آنجا وجود داشت؛ تیموری و قاجار. شیراز شاید تنها منطقه در تاریخ ایران باشد که تسلسل هنری به دلایل ویژه سیاسی و اجتماعی هیچ‌گاه گسسته نشده است، از این‌رو همواره پایگاه هنری به شمار می‌آید. انسجام هنرهای کتابت و کتاب‌آرایی در شیراز، از همین ویژگی برمی‌آمده است».
به گزارش روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، موقوفه آستان قدس رضوی، این پژوهشگر هنرهای سنتی یادآور شد: «شیراز یکی از مرکزهای بنیادین و مهم آفرینش نسخه‌های خطی در تاریخ هنر و ادب ایران بوده و در این زمینه چندین شیوه و رویکرد پدید آمده است».
فداییان افزود: «پیدایش خاندان‌های خوش‌نویس و مُذهّب، دستاورد چنین وضعیتی به شمار می‌آید. دو خاندان خوش‌نویس در شیراز می‌زیستند؛ ارسنجانی و مذهب‌باشی. ارسنجانی‌های خوش‌نویس از نظر علمی و فقهی سرآمد روزگار خویش بودند. خاندان میرزا یوسف مذهب‌باشی نیز در میانه‌های دوره قاجار در زمینه کتاب‌آرایی و تذهیب، یگانه روزگار خویش به شمار می‌آمدند».
به تصریح وی، ترجمه‌نویسی قرآن کریم، از تخصص‌های خاندان مذهب‌باشی بود که کاری دشوار به شمار می‌آمد. میرزا فضل‌الله و میرزا علی‌نقی در این زمینه سرآمد بودند. این ترجمه به خط نستعلیق نوشته می‌شد و در میان خط‌های نسخه‌ها باید جای می‌گرفت.
این نقاش و نگارگر یادآور شد: «قدیمی‌ترین اثر یوسف مذهب‌باشی به میانه‌های دوره قاجار بازمی‌گردد. میرزا محمود پس از او مسوولیت کارگاه را برعهده می‌گیرد. بیش‌تر کارها روی کاغذ ترمه انجام می‌شود و بیش‌تر تمایل داشته‌اند از نقش ترنجی بهره بگیرند. رنگ لاجوردی در تذهیب این دوره چیرگی دارد و از به‌کارگیری بنفش و سبز که در اواخر قاجار رواج می‌یابد، پرهیز می‌شود».
فداییان افزود: «نقوش قرآن‌هایی که با رقم محمود و دیگر پسران می‌بینیم، ختایی است. رنگین و شاد بودن تذهیب از ویژگی‌های هنر دوره زندیه است که این را در زمان میرزا محمود نیز می‌توان دید. لاجوردی‌هایی که نسخه‌های خطی در این دوره، تیره‌اند. به کارگیری لاجورد در دوره تیموری در نسخه‌آرایی و تذهیب رواج بسیار می‌یابد و در ادامه چیرگی رنگ لاجورد کاهش می‌یابد».
به باور این پژوهشگر هنرهای سنتی، وفاداری به مکتب دوره تیموری، در مکتب دوم شیراز در دوره قاجار پیوستگی می‌یابد و لاجورد تیره بدین‌ترتیب در تذهیب نمایان می‌شود.
مجید فداییان خاطرنشان کرد: «خاندان مذهب‌باشی در خوش‌نویسی، طلای اشرفی و سبز، حتی طلای خام به کار می‌گرفتند. آن‌ها به چرخش‌های پیوسته علاقه داشتند و قلم‌گیری در کارهایشان بسیار رعایت می‌شد. نقش‌زدن توضیحات و حاشیه‌ها را با نقوش زیبا، از ویژگی‌های صفحه‌آرایی این خاندان به شمار می‌آید. آن‌ها خط نَسخ را بسیار جلی و ظریف نوشته، واژگان درشت را تعدیل می‌کردند. خاندان مذهب‌باشی، بخشی بزرگ از سفارش‌های درباری را به دقت و ظرافت فراوان در میانه سال‌های ۱۳۰۵ تا ۱۳۲۰ قمری انجام داده، گویا به تولید نسخه‌های معمولی و بازاری میل چندان نداشتند».
فراوانی سفارش‌ها، کم‌شماری آرایه‌ها
حسین تنکابنی، پژوهشگر و مدرس هنرهای سنتی، دیگر سخنران این نشست به شمار می‌آمد. وی درباره «آرایه‌های تزئینی قرآن‌های دوره قاجار» گفت» «برآیند بیش‌ترین نسخه‌های خطی و قرآنی، به شیراز مربوط می‌شود. پختگی نقوش اسلیمی، از ویژگی‌های تذهیب دوره تیموری و صفوی به شمار می‌آید که در دوره قاجار چندان دیده نمی‌شود. فراوانی سفارش‌ها شاید در این مساله تاثیرگذار بوده باشد».
وی افزود: «با وجود فراوانی آرایه‌ها که حتی در معماری این روزگار رایج بوده، اما چنین پدیده‌ای در نسخه‌های خطی به چشم نمی‌آید».
این پژوهشگر هنرهای سنتی با اشاره به یکی از قرآن‌های خطی این دوره در گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک تصریح کرد: «کمیِ گره‌چینی‌ها و فزونیِ هیات‌بندی، از ویژگی‌های تذهیب دوره قاجار بوده، طلانویسی نیز گسترشی کم‌تر داشته است».