در این خدمت ناچیز [...] جز خدمت بخلق و ایفاء وظیفه و سعادت افراد مملکت نظری نداشته و ندارم

هشتاد و یکمین سال‌روز وقفِ کتابخانه و موزه ملی ملک

در این خدمت ناچیز [...] جز خدمت بخلق و ایفاء وظیفه و سعادت افراد مملکت نظری نداشته و ندارم

حاج حسین آقا ملک، گنجینه کم‌نظیر خود را چرا و چگونه وقف کرد

کتابخانه و موزه ملی ملک در ششم آبان 1397 خورشیدی به هشتاد و یکمین سال‌روز وقف خود می‌رسد؛ حاج حسین آقا ملک، فرهنگ‌دوست و زمین‌دار بزرگ تاریخ معاصر ایران، در ششم آبان 1316 خورشیدی گنجینه‌ای کم‌نظیر از نسخه‌های خطی و آثار تاریخی را که از ثروت موروثی پدری فراهم آورده بود، بر آستان قدس رضوی وقف کرد و وقف‌نامه‌ای استوار بر آن نوشت. بزرگ‌ترین موقوفه فرهنگی ایران، اکنون هشتاد و یکمین سال وقف خود را پشت سرمی‌گذارد و به دوره‌ای تازه از فعالیت خود می‌رسد. بنیان‌گذاری این گنجینه بی‌بدیل فرهنگ و هنر ایرانی- اسلامی اما به پیش از این 81 سال بازمی‌گردد.

سفری به 115 سال پیش با بزرگ‌ترین واقف فرهنگی ایران

کتابخانه و موزه ملی ملک از سال 1278 خورشیدی که نخستین بار اندیشه گردآوری کتاب و تشکیل یک کتابخانه به ذهن حاج حسین آقا ملک راه یافت، تا امروز که 119 سال از آن روزگار می‌گذرد، دوره‌هایی مهم از دگرگونی‌های اساسی را از سرگذرانده است. بنیان‌گذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک آنگونه که در گفت‌وگو با روزنامه اطلاعات در تاریخ 30 اردیبهشت 1345 روایت کرده است، برای نخستین بار در سال 1278 از راه آشنایی با یک دیوان خطی شعر به اندیشه گردآوری کتاب افتاد: «در سال 1317 هجری قمری [1278 خورشیدی] که به اتفاق مرحوم پدرم حاج محمدکاظم ملک‌التجار برای دیدن املاک خراسان به مشهد رفتیم در بازگشت، در نیشابور نیرالدوله حاکم این شهر از ما که عده همراهانمان به 400 نفر می‌رسید استقبال باشکوه و پذیرایی 15 روزه کرد. من در نیشابور نسخه‌ای از دیوان ابن یمین را پیدا کردم و در این 15 روز از روی آن نسخه‌ای برای خود نوشتم. از آن پس این فکر در من قوت گرفت که یک کتابخانه بزرگ دایر کنم».

تشکیل کتابخانه اما به زودی رنگ واقعیت نگرفت. نخستین اقدام چند سال بعد صورت پذیرفت: «6 سال بعد، از طرف پدرم مامور خراسان شدم. در آنجا کتابخانه شیخ عبدالحسین پسر شیخ عبدالرحیم بروجردی را خریداری کردم. بعدا هم کتابهای میرزا ارسطو منشی کنسولگری روس را خریدم و کتابخانه خود را با این کتابها بوجود آوردم پس از آن هر کجا می‌شنیدم که کتاب خطی هست به سراغش رفتم. در این راه شهرتی بهم زدم، بطوریکه برای فروش کتاب قدیمی و خطی به من مراجعه میشد هر کس هر چه کتاب داشت می‌خریدم». کتابخانه‌ای مشهور که حاج حسین آقا ملک ایجاد کرده بود، تا پیش از درگذشت پدر در مشهد جای داشت: «در سال 1336 قمری [1297 خورشیدی] که پدرم درگذشت این خانه را که خود من در آنجا متولد شده‌ام به کتابخانه اختصاص دادم ... کتابها را تا نخوانده‌ام به کتابخانه تحویل نداده‌ام».

کتابخانه ملی ملک اکنون به پایتخت آمده، با حضور در بازار حلبی‌سازهای تهران، به دوره‌ای تازه از زندگی‌اش وارد شده بود. این اما پایان اندیشه بزرگ حاج حسین آقا ملک و کتابخانه مشهورش نبود. او که با درگذشت پدر بازرگان و زمین‌دار، میراث‌دار ثروت بی‌کران او شده بود، به واسطه کتابخانه، به گستره‌ای تازه از فعالیت فرهنگی روی آورد؛ راه‌اندازی موزه: «انگیزه من از تاسیس موزه سکه و فرش و قلمدان و نقاشی و ... که هنوز در دست تکمیل است این بود که بعضی از مراجعین کتابخانه من محققین خارجی هستند آنها سوال می‌کردند که سکه‌های قدیم ایران و یا خطوط تاریخی و قلمدانها را که همگی نشانه تمدن کهن ما است کجا می‌توانند تماشا کنند و من برای سهولت کار آنها و نیز استفاده ملت ایران دست به ایجاد این موزه زده‌ام». او که توانسته بود نخستین موزه خصوصی ایران را بنیاد گذارد، به روایت خودش، در سال 1314 کتابخانه و موزه ملی ملک را تاسیس و سازمان‌دهی کرد.

سال 1316 خورشیدی؛ تقدیم گنجینه بر آستان قدس رضوی

کوشش مهم بعدی حاج حسین آقا ملک در ششم آبان 1316 خورشیدی صورت گرفت. او در این سال که با راه‌اندازی موزه ایران باستان از سوی دولت هم‌زمان بود، خانه پدری را در بازار بین‌الحرمین تهران به همراه همه اموال موجود در آن که کتابخانه و موزه ملی ملک را دربرمی‌گرفت، بر آستان قدس رضوی وقف کرد تا «شعبه‌ای از کتابخانه مقدسه رضویه باشد که کافه و عامه افراد سکنه ایران بدون رعایت ملیت حق استفاده داشته و هر یک از افراد در خور استعداد خود عندالحاجه» از آن بهره بگیرند. حاج حسین آقا ملک در سال‌های بعد اموال و زمین‌هایی فراوان را به ویژه در خراسان بر آستان قدس رضوی وقف کرد تا بودجه کتابخانه و موزه از محل درآمدهای آن‌ها تامین شود؛ بدین ترتیب بنیاد این موقوفه را بر خودکفایی مالی گذاشت. او همچنین به موجب وقف‌نامه، تولیت موقوفات را تا زمان وفات به خود اختصاص داده و پس از آن به تولیت آستان قدس رضوی سپرده بود.

مهاجرت از بازار بین‌الحرمین به قلب فرهنگی تاریخی پایتخت

حاج حسین آقا ملک 35 سال پس از وقف کتابخانه و موزه، در سال 1351 درگذشت و تولیت موقوفات به ویژه کتابخانه و موزه ملی ملک مستقیما در اختیار آستان قدس رضوی قرار گرفت. کتابخانه و موزه ملی ملک پس از درگذشت واقف، به فعالیت خود در همان مکان و گستره جغرافیایی در بازار تهران ادامه داد. در سال‌های پس از انقلاب اسلامی 1357، بافت جمعیتی، فرهنگی و اجتماعی بازار تهران به دگرگونی‌هایی اساسی دچار و بدین ترتیب تداوم حیات فرهنگی کتابخانه و موزه ملی در آن فضای جدید با تردیدهایی روبه‌رو شد. با دریافت همین مساله، آستان قدس رضوی، از وجود قطعه زمینی در محوطه تاریخی میدان مشق (باغ ملی کنونی) بهره جست که حاج حسین آقا ملک در زمان زندگی خویش با هدف گسترش کتابخانه و موزه در آنجا تدارک دیده و وقف کرده بود. عملیات ساختمانی در سال 1364 آغاز شد و ساختمان تازه با کاربری کتابخانه و موزه در هفت طبقه با بهره‌گیری از معماری اسلامی در سال 1376 گشایش یافت. کتابخانه و موزه ملی ملک بدین ترتیب 24 سال پس از درگذشت بنیان‌گذار و واقف، به ساختمان نو در محوطه میدان مشق منتقل شد. کتابخانه و موزه ملی ملک از آن روزگار تا امروز در این ساختمان زیبا که جلوه‌هایی تحسین‌برانگیز از معماری ایرانی- اسلامی را به نمایش گذاشته است، به مخاطبان کتابخانه و موزه خدمات فرهنگی می‌رساند.

در ادامه گزیده‌ای از تصویرهای مربوط به این گنجینه بزرگ تاریخی را می‌بینید؛

گزیده تصویرها و سندهای مربوط به حاج حسین آقا ملک

گزیده تصویرهای خانه تاریخی ملک در بازار بین‌الحرمین تهران (مکان پیشین کتابخانه و موزه ملی ملک)

گزیده تصویرهای کتابخانه و موزه ملی ملک (ساختمان کنونی در محوطه تاریخی باغ ملی تهران)