«موقوفه‌های آستان قدس رضوی» کهن‌ترین موقوفه‌های بهداشت و درمان جهان اسلام‌اند/ گزارش تفصیلی نشست
آیین رونمایی از «قدیمی‌ترین اسناد داروهای گیاهی، از دوره صفویه تا قاجار، موجود در گنجینه رضوی» با معرفی موقوفات آستان قدس رضوی به عنوان کهن‌ترین موقوفات بهداشت و درمان جهان اسلام، در کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد.
در آیین رونمایی از «قدیمی‌ترین اسناد داروهای گیاهی در گنجینه رضوی، از دوره صفویه تا قاجار» بیان شد
«موقوفه‌های آستان قدس رضوی» کهن‌ترین موقوفه‌های بهداشت و درمان جهان اسلام‌اند
آیین رونمایی از «قدیمی‌ترین اسناد داروهای گیاهی، از دوره صفویه تا قاجار، موجود در گنجینه رضوی» با معرفی موقوفات آستان قدس رضوی به عنوان کهن‌ترین موقوفات بهداشت و درمان جهان اسلام، در کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد.
به گزارش روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، موقوفه آستان قدس رضوی، «قدیمی‌ترین اسناد داروهای گیاهی، از دوره صفویه تا قاجار، موجود در گنجینه رضوی» به کوشش سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و همکاری کتابخانه و موزه ملی ملک، در روز سه‌شنبه پنجم شهریور 1398 خورشیدی هم‌زمان با روز بزرگ‌داشت زکریای رازی و برگزاری نخستین برنامه «سه‌شنبه‌های فرهنگی» آستان قدس رضوی در تهران در تالار علوم در ایران اسلامی کتابخانه و موزه ملی ملک رونمایی شد.
دکتر غلامرضا خواجه‌سروی مدیرعامل موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک با معرفی این موقوفه بزرگ فرهنگی، دکتر فرید قاسملو عضو گروه طب اسلامی و طب سنتی فرهنگستان علوم پزشکی ایران با مقایسه موقوفات حوزه پزشکی در بخش‌های گوناگون جهان اسلام و اهمیت نهاد موقوفات آستان قدس رضوی در این حوزه و سالم حسین‌زاده، پژوهشگر و نویسنده کتاب «تاریخ دارالشفای آستان قدس رضوی: از دوره صفوی تا پایان دوره قاجاریه به روایت اسناد» و مسوول گروه اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با معرفی خدمات و فعالیت‌های دارالشفای آستان قدس رضوی در دوره‌های صفوی، افشار و قاجار و همچنین برخی داروها که در این دارالشفا از آن‌ها استفاده شده است، در این مراسم حضور سخن راندند. گزارش تفصیلی این نشست را در ادامه می‌خوانید.
سه‌شنبه‌های فرهنگی؛ حرکتی ارزشمند
دکتر غلامرضا خواجه‌سروی مدیرعامل موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در آغاز این آیین، برگزاری برنامه سه‌شنبه‌های فرهنگی را از نوآوری‌های و حرکت‌های ارزشمند آستان قدس رضوی برشمرد و افزود: «امیدوارم این حرکت‌های فرهنگی روزبه‌روز در کشور با کیفیت بهتر افزایش یابد».
وی با گرامی‌داشت یاد شادروان حاج حسین آقا ملک، بنیان‌گذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک یادآور شد: «کتابخانه و موزه ملی ملک با گام‌های خیر این واقف بزرگ تاریخ معاصر راه‌اندازی شده است. حاج حسین آقا ملک برپایه وقف‌نامه این موقوفه بر آستان قدس رضوی، دو هدف ارتقای معارف و رعایت حفظ صحه مردم ایران را داشت».
وی با اشاره به گردآوری آثاری مانند کتاب‌های خطی، سکه‌ها و تمبرهای تاریخی توسط حاج حسین آقا ملک گفت: «گنجینه‌ای از آثار به ویژه نسخه‌های منحصربه‌فرد خطی در مخازن موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در شرایط ویژه نگهداری می‌شود. این کتابخانه اکنون با بهره‌گیری از امکانات دیجیتال به پژوهشگران دور و نزدیک خدمات فرهنگی می‌رساند».
خواجه‌سروی با تقدیر از مدیران سازمان موقوفات ملک در مشهد، به پاره‌ای خدمات درمانی موقوفه‌های ملک در خراسان رضوی اشاره و تصریح کرد: «حفظ و ارتقای این موقوفات، تحقق درست نیات واقف و خدمات‌رسانی فرهنگی، بهداشتی و درمانی به ایرانیان و جهانیان همواره مورد توجه تولیت آستان قدس رضوی پس از پیروزی انقلاب اسلامی بوده است».
وی به راه‌اندازی کتابخانه ملی ملک در خانه تاریخی حاج حسین آقا ملک در بازار بین‌الحرمین تهران نیز اشاره کرد و افزود: «این خانه دو باب منزل مسکونی بوده که یک باب آن اوایل دوره قاجار ساخته شده که به بنای قاجاری معروف است. باب دیگر این خانه در دوران پهلوی ساخته شده است».
مدیرعامل موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک ادامه داد: «اداره کتابخانه ملی ملک در زمان زندگی حاج حسین آقا ملک توسط خود ایشان در خانه تاریخی ملک انجام می‌شد. اداره موقوفه با توجه به وقف‌نامه پس از درگذشت این واقف بزرگ معاصر کشور به تولیت آستان قدس رضوی واگذار شد».
وی با اشاره به چگونگی ساخت ساختمان جدید کتابخانه و موزه ملی ملک در محوطه تاریخی باغ ملی تهران گفت: «گسترش خدمات این مجموعه با همکاری دانشمندان، دانش‌پژوهان و فرهنگ‌دوستان در دستور کار موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک قرار دارد تا محققان داخلی و خارجی هرچه بیشتر از خدمات علمی و فرهنگی این موقوفه بهره‌مند شوند».
خواجه‌سروی افزود: «چند هزار فرهنگ‌دوست و علاقه‌مند به حوزه کتاب و موزه در دهه‌های گذشته آثارشان مانند مجموعه کتاب‌های کتابخانه خود یا اشیای هنری‌شان را به ویژه در سال‌های پس از انقلاب اسلامی تا امروز به کتابخانه و موزه ملی ملک اهدا کردند و در شکوفایی این مجموعه نقشی پررنگ داشتند».
وی با معرفی تالار «آثار اهدایی بانو عزت‌ملک ملک» دختر حاج حسین آقا ملک در این موزه یادآور شد: «تابلوی نقاشی میدان مشق که نشان‌دهنده زمین ساختمان کنونی کتابخانه و موزه ملی ملک در گذشته بوده در این تالار به نمایش درآمده است. در میدان مشق در دوره قاجار به ویژه دوران ناصرالدین شاه قاجار مشق نظامی می‌شده است».
مدیرعامل موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک با تاکید بر این که موقوفه فرهنگی ملک با وجود پاره‌ای مشکلات موجود کشور توانسته است به فعالیت خود ادامه دهد و به نیات واقف آن عمل کند، افزود: «این موسسه تالار علوم در ایران اسلامیرا برپایه رسالت خود و با بهره‌گیری از آثار خطی موجود در گنجینه این موقوفه طراحی و راه‌اندازی کرده است».
توجه دیرینه ایرانیان به سنت وقف
فرید قاسملو عضو گروه طب اسلامی و طب سنتی فرهنگستان علوم پزشکی ایران در ادامه این برنامه، نهاد وقف را یکی از مهم‌ترین سامانه‌های اقتصادی کشور برشمرد و افزود: «این نهاد حضوری مهم و غیرقابل انکار در سامانه بهداشت و درمان ایران دارد».
وی یادآور شد: «بررسی‌هایی که درباره جایگاه وقف در حوزه بهداشت درمان کشور انجام شده است، نشان می‌دهد ده درصد از کل تخت‌های بیمارستانی فعال کشور در پرتو سنت وقف راه‌اندازی شده و با نظام اوقافی اداره می‌شود».
وی با تاکید بر وجود نظام وقف در پیش از اسلام در ایران و توجه ویژه ایرانیان به آن بیان کرد: «در شرایط کنونی کشور می‌توان با درایت و کمک از خیران بخشی از درآمدهای بخش خصوصی را به سوی بهداشت و درمان سوق داد و بدین‌ترتیب باری از دوش دولت برداشت».
قاسملو افزود: «سامان‌دهی اقتصادی رقبات و بالابردن توان مالی اقتصادی آن‌ها و به پیروی از آن بالابردن میزان درآمدها و در نتیجه بالابردن منابع اقتصادی اوقاف، تبیین نیات جدید واقفان، کوشش برای روزآمدکردن نیات واقفان با دغدغه‌های متولیان بهداشت و درمان و آشنا کردن بیشتر مردم با نهاد وقف و گسترش این حرکت عام‌المنفعه در سراسر کشور با هدف گسترش علاقه مردم به نهاد وقف، از جمله کوشش‌هایی است که می‌توان در این راستا انجام داد».
وی گفت: «بر این اساس کوشش برای تاریخی‌کردن بحث‌های مربوط به وقف در ایران و هرچه بیشتر نشان‌دادن این حضور تاریخی، گونه‌ای تبلیغ برای وقف به شمار می‌آید و هرچه کوشش بیش‌تری برای بحث‌های تاریخی در زمینه ارتباط نهاد وقف با سامانه بهداشت و درمان دولتی صورت گیرد، در نتیجه موجب استقبال بیشتر مردم برای پیوستن به خیل واقفان عرصه بهداشت و درمان کشور می‌شود».
این استاد دانشگاه بیان کرد: «به نظر می‌رسد موقوفات آستان قدس رضوی از جمله بیمارستان امام رضا (ع) در مشهد کهن‌ترین و باسابقه‌‌ترین نهاد موقوفه بهداشت و درمان جهان اسلام است که همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد. بی‌شک با بررسی زیرساخت‌های سامانه‌های بهداشت و درمان وقفی کل جهان اسلام می‌توان به کهن‌ترین آن‌ها دست یافت».
بررسی موقوفات درمانی جهان اسلام
قاسملو یادآور شد: «می‌توان کل جغرافیای جهان اسلام را به سه بخش "فلات ایران"، "دوره اسلامی شبه قاره" و "جهان اسلام زیر تسلط عثمانی با محوریت آسیای صغیر، شمال آفریقا و شبه جزیره عربستان" تقسیم‌بندی و بررسی کرد».
وی با اشاره به گزارش‌های موجود درباره نهادهای وقفی پزشکی شبه قاره گفت: «امروزه این نهادهای بیمارستانی کامل از میان رفته‌اند یا در صورت ادامه فعالیت، دیگر نهاد وقف پشتیبان مالی آن‌ها نیست و این بیمارستان‌ها منابع مالی خود را از دولت مرکزی یا دولت‌های محلی هند دریافت می‌کنند».
عضو گروه طب اسلامی و طب سنتی فرهنگستان علوم پزشکی ایران با تاکید بر گزارش جامع درباره حوزه بهداشت و درمان نهاد وقف سرزمین‌های آسیای صغیر، شبه جزیره عربستان و شمال آفریقا بیان کرد: «بنابر این گزارش، یکی از نخستین بیمارستان‌های موقوفه در این سرزمین‌ها توسط خواهر غیاث‌الدین کیخسرو پادشاه محلی سلجوقیه در سال 602 قمری در شهر سیواس بنیان نهاده شد».
وی ادامه داد: «همچنین این گزارش از وقف‌نامه‌ای خبر می‌دهد که در سال 615 قمری برای بیمارستانی تهیه شده است. رقبه‌ای متشکل از پنج روستا، هفت مزرعه و صد مغازه توسط کیکاووس وقف این بیمارستان شده است».
قاسملو افزود: «موقوفه‌ای که توسط ایلخانان مغول در سال 708 قمری در آماسیه تاسیس شده، دیگر نهاد موقوفه‌ای به شمار می‌آید که در این گزارش به آن اشاره شده است».
وی گفت: «همچنین در این گزارش سه بیمارستان موقوفه که در گذر سده هشتم تا سیزدهم هجری در شهرهای بورسه، استانبول و ازمیر (پایتخت‌های حکومت عثمانی) تاسیس شدند، معرفی شده است. بیمارستانی که در استانبول ساخته شد "دارالشفای خاصگی" نامیده می‌شد و درآمد چند روستا از سوی خرم سلطان همسر اروپایی‌تبار سلطان سلیمان قانونی بر آن وقف شد».
این استاد دانشگاه از بیمارستان «بزم عالم غربای مسلمین» به عنوان آخرین بیمارستان وقفی حکومت عثمانی که در مطالعات سامانه بهداشت و درمان اوقاف عثمانی به آن توجه بسیار شده است، نام برد و افزود: «این بیمارستان توسط بزم عالم والده سلطان؛ همسر سلطان محمود دوم و مادر سلطان عبدالمجید دوم در سال 1261 قمری (1845 میلادی) در استانبول بنا شد».
وی ادامه داد: «رقباتی شامل یک مزرعه، 9 مغازه، حدود 25 هزار اصله درخت زیتون، 63 کارگاه روغن‌کشی، چهار کاروان‌سرا، چندین مغازه و مزرعه در مکان‌هایی خارج از استانبول و پنج تاکستان و یک انبار ذغال در این شهر نیز توسط بزم عالم سلطان بر آن وقف شده بود. بیمارستان بزم عالم تا سال 1913 میلادی فعالیت می‌کرد».
قاسملو بیمارستان «زینب کامل» را آخرین بیمارستان موقوفه استانبول دانست و یادآور شد: «این بیمارستان به صورت مشترک توسط یوسف کامل پاشا یکی از وزیران اعظم بار عالی و همسرش زینب خانم در سال 1293 قمری در استانبول بنیان نهاده شد».
وی گفت: «رقبات این بیمارستان شامل چندین مزرعه، چندین کاروان‌سرا، مسافرخانه و مانند آن بود. البته این بیمارستان آرام‌آرام استحاله شدو در سال 1920 تقریبا به حالت تعطیل درآمد تا سرانجام ساختمان آن در سال 1933 میلادی به شهرداری استانبول واگذار شد و شهرداری آن را به وزارت وقت بهداشت ترکیه داد. این بیمارستان به عنوان بیمارستان "مادر و کودک" استانبول به فعالیت خود ادامه می‌دهد، اما دیگر وقفی نیست».
ضرورت تاریخ‌نگاری سامانه‌های بهداشت و درمان اوقاف ایران
عضو گروه طب اسلامی و طب سنتی فرهنگستان علوم پزشکی ایران به ساخت بیمارستانی در سال 1289 قمری در بغداد اشاره و بیان کرد: «این بیمارستان توسط مادر خلیفه متوکل ساخته و موقوفاتی داشت. همچنین بیمارستان "عضدی" توسط عضدالدوله دیلمی در سده چهارم در بغداد ساخته شد که دارای موقوفاتی بر آن بود».
وی از بیمارستان «نوری» حلب نام برد و گفت: «این بیمارستان از سوی ملک عادل نورالدین ابوالقاسم زنگی از حاکمان سلجوقی شام در سال 544 در حلب بنا شد. براساس وقف‌نامه موجود آن، موقوفات گسترده‌ای از جمله مزارع، روستاها، آسیاها و حمام‌ها به آن اختصاص داده شد».
قاسملو یادآور شد: «بیمارستان "منصوری" توسط سلطان منصور قلاوون در سال 682 در قاهره ساخته شد. همچنین بیمارستان موقوفه‌ای در سال 849 در دمشق ساخته شد که قاضی شمس‌الدین عدوی، عامل اوقاف دمشق به آن رقباتی اختصاص داد».
وی تصریح کرد: «هیچ کدام از این بیمارستان‌ها نتوانستند به حضور دیرپای خود در جهان اسلام ادامه دهند و هر کدام حداکثر نیم سده پس از پایه‌گذاری از بین رفتند. براین اساس و بنا به مطالعاتی که تاکنون درباره نهادهای بیمارستانی جهان اسلام تهیه شده است به نظر می‌رسد بیمارستان "نوری" قاهره را باید آخرین بیمارستان وقفی عرب‌زبان جهان اسلام به شمار آورد که تا اواخر سده هشتم به کار خود ادامه داد».
این استاد دانشگاه افزود: «تکامل نهادهای بیمارستان‌های وقفی در جهان اسلام بیرون از فلات ایران بیش از همه تحت تاثیر فراز و فرود دولت عثمانی بوده که به مهم‌ترین آن‌ها اشاره شد».
وی با تاکید بر زنده‌ماندن نهاد وقف در سامانه بهداشت و درمان گفت: «براساس سرنوشت مهم‌ترین بیمارستان‌های وقفی، سامانه بهداشت و درمان وابسته به آستان قدس رضوی کهن‌سال‌ترین سامانه بهداشت و درمان جهان اسلام به شمار می‌آید که تاکنون نیز به فعالیت خود ادامه داده است».
قاسملو با اشاره به پیشینه دیرپای سامانه بهداشت و درمان آستان قدس رضوی از زمان پایه‌گذاری در دوره صفویه تا فراز و فرود آن در دوره قاجار که در تومار عضدالملک به آن پرداخته شده است، تاکید کرد: «تاریخ‌نگاری این سامانه توسط مجموعه آستان قدس رضوی در راستای آشنایی همگان با قدمت دیرپای آن، فعالیت‌های این سامانه در گذر تاریخ و همچنین راز ادامه زیست آن تاکنون انجام شود».
وی یادآور شد: «کوشش در راستای تاریخ‌نگاری سامانه‌های بهداشت و درمان اوقاف در ایران با توجه به این نکته که کهن‌ترین آن در جهان اسلام در ایران وجود دارد، خود عاملی مهم در پرداختن هرچه بیشتر مردم به موضوع وقف پزشکی در ایران و کوشش برای گسترش هرچه بیشتر این نهاد خیریه عام‌المنفعه است».
وجود 20 هزار برگ سند از دارالشفای آستان قدس رضوی
سالم حسین‌زاده نیز در این نشست با بیان این که 14 میلیون برگ سند در آرشیو اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، گفت: «20 هزار برگ از این اسناد مربوط به دارالشفای آستان قدس رضوی و شش هزار برگ آن نیز مربوط به داروهای گیاهی مورد استفاده در این دارالشفا می‌شود».
مسوول گروه اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی یادآور شد: «دارالشفای آستان قدس رضوی یک مرکز درمانی با قدمت بیش از 500 سال است و به علت هم‌جواری با حرم مطهر حضرت علی بن موسی‌الرضا (ع) و بهره‌گیری از اصول جامع طب سنتی، جایگاه ویژه‌ای دارد. همچنین اسنادی منحصربه‌فرد از اسناد تشکیلات دیوانی عصر صفوی از آن به جای مانده است».
وی با تاکید بر محدودیت وجود اسناد دوره صفوی در سایر مراکز آرشیوی کشور ادامه داد: «حدود 72 هزار برگ سند از مجموعه 14 میلیون برگ سند مرکز اسناد آستان قدس رضوی مربوط به دوره تاریخی صفوی است. بخشی از این اسناد دوره صفوی مربوط به تشکیلات مالی و اداری حرم مطهر رضوی مانند بیمارخانه حضرت یا دارالشفای حضرت می‌شود».
حسین‌زاده از آقا علی بن موسی‌الرضا (ع) به عنوان سرکار فیض آثار نام برد و افزود: «هزاران برگ سند ارزشمند در زمینه درمانی به عنوان روزنامچه‌های جمع و خرج صاحب‌جمعان و تحویل‌داران بیوتات سرکار فیض آثار در مرکز اسناد آستان قدس رضوی وجود دارد. از آنجایی که این مکان وقفی است و عملکردها بر طبق نیات واقفان در دفاتر روزنامچه گزارش می‌شده، چنین اسنادی تهیه شده است».
وی با اشاره به یکی از واقفان شربت‌خانه حضرت در سال 931 قمری گفت: «شربت‌خانه همچون میهمان‌سرا و دارالشفای امروزی حضرت بوده و کار پذیرایی و درمانی را در گذشته انجام می‌داده است».
این کارشناس ارشد تاریخ با طرح پرسش‌هایی مانند علت ایجاد دارالشفا در حرم مطهر رضوی چه بوده است، چه افرادی در آن مشغول به خدمت بودند و ظایف و میزان حقوق آنان چقدر بوده است، ادامه داد: «پاسخ به این پرسش‌ها نیاز به زمان بیش‌تری دارد که در این مجال نمی‌گنجد. از این‌رو بر موضوع معرفی انواع داروها و غذاهایی که به بیماران داده می‌شده است و چگونه تامین آن‌ها، تمرکز کردم».
حسین‌زاده با اشاره به سفرنامه یک مستشرق و اشاره به واژه‌هایی مانند دارالعافیه، بیمارخانه، خسته‌خانه، شفاخانه و مریض‌خانه یادآور شد: «در تشکیلات اداری و مالی آستان قدس رضوی تمام عملکرد موقوفات بر حسب نیات واقفان در دفاتری به نام اوارجه، توجیهات و مقررات ثبت می‌شده است. همچنین کتابچه‌های جمع و خرج صاحب‌جمعان و تحویل‌داران و روزنامچه‌های جمع و خرج بیوتات توسط ناظران وجود دارد».
وی گفت: «حکمایی بزرگ در دارالشفا امام رضا (ع) خدمت کردند که از حکیم عمادالدین شیرازی به عنوان رییس دارالشفای حرم امام رضا (ع) در منابعی مانند "روضه‌الصفای میرخواند" و "عالم‌آرای عباسی" نام برده شده است».
این پژوهشگر به مکان این دارالشفا در دوره صفویه در مشهد اشاره و بیان کرد: «دارالشفای حضرت تا حدود سال 1280 در کنار مدرسه "دودر" و مدرسه "پریزاد" بوده است. سپس این دارالشفا به دستور میرزا جعفرخان مشیرالدوله مهندس‌باشی، متولی آستان قدس رضوی به بالاخیابان جنب کوچه چهارباغ که یک یا دو باغ وقفی آستان قدس رضوی نیز در آنجا بوده است، منتقل می‌شود».
وی یادآور شد: «این دارالشفا به دستور دکتر امیر اعلم در سال 1337 هجری قمری تخریب و از نو بنا می‌شود. همچنین قسمت زنانه و مردانه و امراض عفونی آن جدا می‌شود. در مجموع امیر اعلم امکانات دارالشفای حضرت را گسترش می‌دهد. این دارالشفا در آن زمان که هنوز بیمارستان‌های بزرگ در کشور راه‌اندازی نشده بود، بهترین مرکز درمانی در نوع خود بود».
تنوع داروها و بیماری‌ها از دریچه اسناد تاریخی
حسین‌زاده به مساحت احتمالی دارالشفای حضرت در دوره صفوی براساس یک سند این دوره اشاره کرد و افزود: «کارکنانی بسیار؛ از پنج یا ده نفر در دوره صفویه تا 40 نفر در پایان دوره قاجار در این دارالشفا کار می‌کردند. به طور مثال می‌توان از حکیم‌باشی، طبیب، جراح، سلمانی، ناظر و بیماردار زن و مرد (پرستار) نام برد».
وی با اشاره به برخی از خدمات دارالشفای حضرت مانند استحمام بیماران، عمل فصد و حجامت گفت: «بیماران نیز بر دو نوع سرپایی و متفرقه و بستری تقسیم می‌شدند. بیماران بستری در دارالشفا بستری می‌شدند و بیماردار تا صبح به پرستاری آنان می‌پرداخت. نکته جالب توجه این بود که بیشتر بیمارداران خواهر و برادر یا پدر و دختر بودند و به رعایت موارد شرعی در دارالشفا دقت خاصی شده است».
این کارشناس ارشد تاریخ با اشاره به بهره‌گیری از اخلاط چهارگانه خون، بلغم، سودا و صفرا در طب سنتی کشور افزود: «نوع بیماری‌ها، نوع دارو و میزان آن و نوع غذای بیمار در این اسناد تاریخی نوشته شده، به طور مثال به برخی زائران بیمار که به دلیل سفر و خستگی راه دچار ضعف شده بودند، فقط غذا داده شده است».
وی با تاکید بر این که حدود سه هزار گیاه دارویی در اسناد آستان قدس رضوی شناسایی شده که حدود هزار نوع آن مربوط به دوره صفویه است، تصریح کرد: «بیشتر داروهای دوره صفویه ترکیبی بودند، اما در دوره‌های تاریخی بعدی، آن‌ها بیشتر به صورت مفردات دارویی و گیاه استفاده می‌شوند. البته برخی داروهای گیاهی نیز در هر سه دوره صفویه، افشاریه و قاجاریه مشابه بوده است».
حسین‌زاده با اشاره به این که داروهایی مانند اَیارج (داروهای مرکب مسهل)، معاجین (معجون‌ها)، حب‌ها، قرص‌ها، سفوفات، شربت‌ها، عصاره‌ها، عرقیات و... به بیماران دارالشفا داده می‌شد، ادامه داد: «از برخی غذاها همچون شوربا برای پرهیز استفاده شده است. برخی غذاها مانند آبگوشت، گوشت مرغابی و گوشت کبوتر نیز برای رفع ضعف مراجعان بوده است».
وی با بیان این که از اواخر دوره قاجاریه از سال 1290 مواد شیمیایی مانند آمونیک، پتاس، اسید بنزوییک، اسید سولفوریک، شربت سولفات و... به عنوان دارو یا برای تنظیف به دارالشفای حضرت وارد شده است، گفت: «تیفوس، خنازیر، جنون، کمردرد، ذات الصدر، سرطان، زکام، صرع، قلنج، تب نوبه، سل، نقرس، وبا، یرقان و ... برخی از بیماری‌هایی به شمار می‌آید که در این اسناد تاریخی از آن‌ها نام برده شده است».
مسوول گروه اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به نام برخی از موقوفات و واقفان نیز اشاره و ابراز کرد: «از واحدهایی مانند خروار، من، سیر، مثقال، نخود، گندم و همچنین عدد، دانه، قطره، چانه، حب، شیشه و جام، برای میزان و دوز داروها استفاده شده است».
وی با تاکید بر مشکلات بازخوانی متون اسناد به ویژه اسناد دوره صفویه گفت: «حروف در این اسناد بدون نقطه نوشته شده و تشخیص حروف ب، پ، ت، ث، س، ش سخت بوده است. همچنین کاتبان اسناد واژه را همان‌گونه که می‌شنیدند، حتی با همان لهجه می‌نوشتند».
در بخش پایانی این آیین، از 13 سند تاریخی داروهای گیاهی، از دوره صفویه تا قاجار، موجود در گنجینه رضوی با حضور دکتر غلامرضا خواجه‌سروی مدیرعامل موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک و دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی مدیر امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و اهل علم و پژوهش رونمایی شد.
مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی و اسناد تاریخی در حوزه پزشکی، داروسازی و گیاهان دارویی در گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک که یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی به شمار می‌آید، نگهداری می‌شود. گزیده‌ای از این آثار ارزشمند در تالار علوم در ایران اسلامی در آستانه دید علاقه‌مندان جای دارد.
کتابخانه و موزه ملی ملک، نخستین موزه وقفی- خصوصی ایران به شمار می‌آید که حاج حسین آقا ملک، بنیان‌گذار این گنجینه، در سال 1316 خورشیدی بر آستان قدس رضوی وقف کرده است. کتابخانه و موزه ملی ملک اکنون در محوطه تاریخی باغ ملی تهران به نشانی «میدان امام خمینی (ره)، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد (میدان مشق)» جای گرفته است.
