قو
قو
Cygnos Sp. پرنده‌ای از خانواده اردکیان(Anatidae) است و دارای جثه بزرگتری نسبت به دیگر اعضای این خانواده‌است. این پرنده از بزرگ‌ترین و زیباترین پرندگان آبزی جهان به شمار می‌رود. با اینکه یک نژاد از قو دارای پرهای کامل سیاه‌است و یک نژاد دیگر دارای پرهای سیاه بر گردن، در باور همگانی این پرنده بیشتر با رنگ سفید پرهایش به یاد آورده می‌شود.
قوها در بیشتر مناطق نیمکره شمالی یافت می‌شوند. در قاره استرالیا و آمریکای جنوبی نیز دو گونه از این پرنده زندگی می‌کنند. آن‌ها در مناطق آبگیری و مرداب‌گونه زندگی و تخم‌گذاری می‌کنند و با آمدن و رفتن فصل‌ها به مناطق دیگر مهاجرت می‌کنند. ایران از جمله مناطقی است که قوهای مهاجر زمستان‌ها را در آن می‌گذرانند و سه گونه قو به مناطق شمالی ایران و دیگر مناطق خاورمیانه مهاجرت می‌کنند.
این پرندگان مانند دیگر اعضای خانواده اردکیان گیاه‌خوار هستند و از گیاهان آبزی تغذیه می‌کنند. آن‌ها گاه موجودات ریز زیرآبی و به ندرت ماهی‌ها را نیز می‌خورند. قوها در طول زندگی به طور معمول تنها یک همسر اختیار می‌کنند و میزان جدایی در آن‌ها بسیار کم است. آن‌ها تنها در صورتی زوج جدید انتخاب می‌کنند که یا همسرشان بمیرد و یا آنکه نتوانند تخم‌گذاری و جوجه‌آوری کنند. قوها در حالت کلی بسیار آرام هستند و تنها در صورت نزدیک شدن مهاجمان در هنگام نگهداری از جوجه‌هایشان به شدت خشن می‌شوند. این پرندگان جانورانی قلمروخواه هستند و با تمام توان از قلمروی خود در برابر مهاجمان احتمالی دفاع می‌کنند.
به دلایل گوناگون از جمله وفاداری زوج‌ها به هم در میانشان و یا داشتن ظاهری زیبا و باوقار، این پرندگان در داستان‌ها و افسانه‌های سراسر زمین جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند. از گذشته‌های دور از این پرنده در ادبیات و هنر جهان، به ویژه اروپا، به نیکی یاد شده و رنگ سفید پرهایش نشانه‌ای از معصومیت و پاکی آن به شمار می آمده. بسیاری از افسانه‌های مردمان جهان پیرامون قو آن را مرتبط با افسانه آفرینش و نشانه‌ای از خدایان دانسته‌اند.
قوها به گونهٔ معمول در نواحی معتدل زمین زندگی می‌کنند و به ندرت در مناطق گرمسیری پیدا می‌شوند. چهار نژاد قو در نیمکره شمالی، یک نژاد در استرالیا و نیوزلند و یک نژاد در آمریکای جنوبی یافت می‌شوند. قوها در بخش‌های گرمسیری آسیا، آمریکای مرکزی، بخش‌های شمالی آمریکای جنوبی و نیز کل آفریقا دیده نمی‌شوند. در ایران، قوهای فریادکش را می‌توان در فصل زمستان در مناطق شمالی کشور از جمله سرخ‌رود در استان مازندران، دید. این قوها به صورت فصلی به نواحی شمالی ایران مهاجرت می‌کنند و با گرم‌شدن هوا منطقه را به سوی عرض‌های بالاتر ترک می‌کنند. در کل سه گونه قوی سوت‌زن، کوچک، و گنگ به مناطق شمالی و مرکزی ایران و خاورمیانه مهاجرت می‌کنند.
قوها همچنین به عنوان پرندگان آبزی در بسیاری از باغ‌ها و باغ‌وحش‌های سراسر جهان نگهداری می‌شوند.[1]
به گفتهٔ شرف‌الدین علی یزدی قو را در فارسی «ارج» می‌گفتند و از شکارهای اصلی و رایج بود:
«و چون در آن موضع گول (=آبگیر) متعدد هست، و هر گونه مرغان و به تخصیص قو، که فرس آنرا ارج می‌گویند بسیار می‌باشد و از برای قوشلامشی (= رفتن به قشلاق در زمستان) و صید طیور، به‌غایت مناسب افتاده، لاجرم در بین آن گول‌ها مسند خلافت مصیر از شکوه صاحب‌قران جهانگیر زینت‌پذیر می‌گشت و بندگان همای‌فرّ عنقاشکر عمدها (=کوشش‌ها) مرتب داشته به گول‌ها در می‌آمدند و به غلغله و خروش و طنطنه طبل و کوس، مرغان را رمانیده می‌پرانیدند».[2]
اوگتای و جغتای پسران تیمور در شکاری زمستانه چندان قو شکار کردند که هر هفته پنجاه خروار پر قو به تحفه نزد پدر می‌فرستادند.[3] پر قو از دیرباز برای استفاده در لحاف و دشک و نیز لباس‌ها، شناخته شده و محبوب بود:
« بعد رخت‌خواب طلب فرمود. یک دست جامه خواب مهدی‌خان را آوردند و لحاف و توشک و متکا و نازبالش، همه ترمه پر پر قو گستردند».[4]
به گفته میرزا مهدی خان استرآبادی، نادر پیش از به قدرت رسیدن خواب دید که قویی را بدون زخمی کردن و با دست خالی گرفته است و این خواب چنین تعبیر شد که چون قو پادشاه غازان و مرغابیان است، نادر به دولت و پادشاهی خواهد رسید».[5]
[1]ویکی‌پدیا، ذیل قو
[2]شرف‌الدین علی یزدی. ظفرنامه. به کوشش سیدسعید میرمحمدصادق و عبدالحسین نوائی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1387، ص 628
[3]اقبال آشتیانی، عباس. تاریخ مغول. تهران: نگاه، 1387، ج1 ص 68
[4]محمدهاشم رستم‌الحکماء. رستم التواریخ. به کوشش میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب،1382، ص 373
[5]میرزا مهدی خان استرآبادی. تاریخ جهان‌گشای نادری. به کوشش میترا مهرآبادی، تهران: دنیای کتاب 1368، ص 67
برگرفته از کاتالوگ نمایشگاه سیمرغ، مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، 1391.