افسنتین
افسنتین (اَفسَنتین)
Artemisia absinthium
افسنطین کبیر، اپسنتین، شیح رومی، دَرمَنَۀ رومی، درَمنَۀ رومی، کُشوت (کشوث) رومی، دَسیسه، زَریره، مَستار، مَروَه.
نام انگلیسی: common wormwood, absinthium, mader-wort, mingwort, mugwort
تیرۀ Compositae (تیرۀ مرکّبیان)
این جنس در ایران سی و چهار گونه گیاه علفی یکساله و چندساله دارد که در سراسر ایران پراکنده‌اند. گونه‌های انحصاری آن در ایران عبارتند از: A. melanolepis و A. kermanensis و دیگر گونه‌های آن علاوه بر ایران در قفقاز، سیبری، ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، آسیای مرکزی، ارمنستان، آناتولی، عراق، هیمالیا، تبت و اروپا نیز می‌رویند. پراکندگی جغرافیایی این گیاه به‌وسعت ایران بوده و از دشت‌های پست ساحلی تا ارتفاعات کوهستانی را پوشش می‌دهد. گونۀ A. siberi باارزش‌ترین گونه برای تغذیۀ دام و نیز از گیاهان بردبار مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی ایران است.
بـه صـد دقـیقه ز آب درَمـْنَه تلـــختـرم
به سخره چشمۀخضرم چه خواند آن دریا <خاقانی شَروانی>
دیسقوردس آن را یکی از انواع شیح (درمنه) دانسته و معتقد است بهترین نوع آن در بنطس، غلاطیه و قبادوقیه و در جبال طورس میروید. جالینوس نیز آن را یکی از انواع شیح می‌داند و افسنتین را دارای کمترین گرما در بین انواع شیح دانسته است. ابن‌ماسویه و الرّسائلی میگویند که انواع گوناگون افسنتین وجود دارد: نبطی، فارسی، خراسانی، سوری و رومی. بهترین نوع آن را سوری (شامی) دانسته‌اند[1]. نباتی است مابین شجر و گیاه و شبیه به اُقحُوان که به فارسی بابونۀ گاوچشم نامند و ساق آن بلند و شاخه‌های آن انبوه، پُربرگ و غبارآلود است.[2] طبیبان مصرف آن را در اوایل بیماری و قبل از نضج منع کرده‌اند؛ زیرا در آن نیروی قابضه و اسهال‌آور، هردو وجود دارد.[3] از نظر گرمی درجۀ اوّل و از نظر خشکی درجۀ سوّم است. دارای گوهر خاکی و با خاصیّت گیرندگی و گوهر لطیف اسهال‌زا است. لباس را از گزند بید و حشرات حفظ میکند. کاغذ را از موش‌خوردگی در امان نگه می‌دارد و رنگ و روی را زیبا میکند. برای داءالثعلب (موخوره) و داءالحیه (گَری) مفید است. لکه‌های بنفش زیر چشم را می‌زداید. تناول آن با عسل از سکته جلوگیری میکند. ضماد آن برای هر نوع درد کهنه و تیرگی چشم مفید است. پخته و افشرۀ آن در بازگرداندن اشتها مؤثر است. شربت آن جهت تقویت معده و افشرۀ آن برای یرقان مفید است. پختن آن با عدس یا برنج کرم‌ها را از بین می‌برد. شربت افسنتین پادزهر گزش کژدُم، راسو و سم شوکران است. خوردن و مالیدن دم‌کردۀ آن در درمان بواسیر و شقاق مقعد بسیار مفید است. در ترکیب آن Thujone (توژون) وجود دارد که محرّک اعمال رحمی است و لذا در بارداری منع مصرف دارد.[4] مادۀ اصلی مؤثرۀ آن نوعی اسانس روغنی است که محتوی تویون و تویول، شیرۀ تلخ، ابسینتین، اسیدهای آلی و تانن است.[5]
افسنتین در کتاب قانون: افسنتین دارای گوهر خاکی و گوهر لطیف است و با مزاج خاکی خود موجب گیرندگی (قبض) است و با گوهر لطیفش اسهال می‌دهد و بازکننده است. افسنتین رنگ و روی را زیبا میکند و برای موخوره مفید است و لکه‌های بنفش زیر چشم را می‌زداید. لباس را از بید و گزند حشرات نگاه می‌دارد و اگر با مرکب ترکیب شود رنگ مرکب ثابت می‌ماند و کاغذ از موش‌خوردگی نجات می‌یابد.[6]
[1] بیرونی، ابو ریحان محمد بن احمد. الصیدنه فی الطبّ. مترجم باقر مظفّرزاده. تهران، فرهنگستان زبان فارسی، ۱۳۸۳
[2] عقیلی علوی خراسانی، محمدحسین. مخزن الأدویه. تهران: کتابفروشی محمودی، ۱۳۴۹، چاپ افست
[3] ابن مطران، ابونصر اسعد بن الیاس. بستان الاطباء و روضة الالباء. با مقدمهٔ مهدی محقق. تهران: مرکز انتشارات نسخ خطی، چاپ عکسی نسخهٔ خطی شماره ۴۲۱۰ کتابخانه و موزه ملی ملک، ۱۳۶۸
[4] قاسمی برومند، محمد و سیدعلی علوی‌نیا ابرقویی. مبانی طبّ سنتی و عصر اسلامیّ. تهران، نشر تیمورزاده و نشر طبیب، ۱۳۸۷
[5] ولاگ، ژان و ژیری استودولا. گیاهان دارویی ( روش‌های کشت، برداشت و شرح مصوّر رنگی ۲۵۶ گیاه). ترجمهٔ ساعد زمان. تهران: ققنوس، ۱۳۸۲
[6] ابوعلی سینا، حسین بن عبدالله. قانون در طب. تالیف فتح‌الله بن فخرالدین شیرازی. تهران: موسسه تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۶