میرسیدعلی همدانی
«امیر سیّدعلی بن شهاب» مشهور به «سیّدعلی» و «میرسیّدعلی» که او را «شاه همدان»، «علی‌ثانی»، «امیرکبیر» و «حضرت امیرجان» نیز خوانده‌اند؛ عارف، شاعر و از مشایخ و خلفای سلسلۀ کُبرَویّه (پیروان طریقت شیخ نجم‌الدّین کبری) بود. او در ۱۲رجب سال ۷۱۴ هجری‌قمری در همدان و در خانواده‌ای متمکّن از سادات حسینی و از مادری سیّده متولّد شد. پدرش، امیر شهاب‌الدّین، حاکم همدان و مردی اهل ایمان بود.
او از کودکی زیر نظر دائی‌اش، سیّدعلاءالدّین، که از اولیاءالله بود، پرورش یافت. خال نیز که چونان پدر متمکّن بود، معلّمی را به آموزش او گمارد که از مریدان شیخ محمود مَزدَقانی (مرید و جانشین علاءالدّولۀ سمنانی) بود و وسیلۀ راهنمایی میر ۱۲سالگی به خدمت مزدقانی شد. عبدالرّحمن جامی در نفحات‌الانس گوید: «وی (میر) مرید... مزدقانی بود اما کسب طریق پیش... تقی‌الدّین علی‌دوستی کرد و چون شیخ تقی‌الدّین علی از دنیا برفت باز رجوع به شیخ شر‌‌‌ف‌الدّین محمود (مزدقانی) کرد». علی‌دوستی نیز از مریدان خاصّ علاءالدّولۀ سمنانی (ف. ۷۳۶ق.) بود و به گفتۀ نورالدّین جعفر بَدَخشی (از مریدان خاص میر) (ف. ۷۹۷ق.)، "علاءالدّوله با چنان آوازۀ کمال در طریقت، آستانۀ خلوت او را بوسه زد". از میان مریدان علاءالدّولۀ سمنانی، میر بیش از همه، از نجم‌الدّین محمّد بن محمّد اَذکانی (اَدکانی) (۶۹۵-۷۷۸ق.) در طریقت، حدیث و فتوّت، سود جسته و بجز این سه تن، از فیض عدّه‌ای دیگر نیز در طریقت و سلوک بهره‌مند شده است.
به هر صورت، میر پس از طی مراحل سلوک نزد خواص اصحاب علاءالدّولۀ سمنانی، به فتوای سی‌واندی تن از مشایخ، مأمور ارشاد «غرباء دیار» و «طالبان» و تبلیغ اسلام شد و رنج سفر را با اشتیاق پذیرفت و به سیر و سیاحت در اقصی نقاط عالم، از شام و روم تا ترکستان و کشمیر و هند و سراندیب پرداخت و بارها به زیارت خانۀ خدا مشرّف شد و تا دَمِ بازپسین به این کار ادامه داد. در طول مدّت سیاحت، سه بار به کشمیر رفت و جمعاً نزدیک به چهارسال در آنجا اقامت کرد. وی در محلّه‌ای به نام علاءالدّینپوره ـ در شهر سری‌نِگَر کنونی ـ در کنار رودخانۀ جهلم مستقر شد. در آن ایّام، سلطان قطب‌الدّین شاه‌میری (حک. ۷۷۵-۷۹۶ق.) بر آن منطقه حکومت می‌کرد. میر برای ساخت مدرسۀ دینی و کتابخانه‌ای در این منطقه اقدام کرد و هزاران نفر بدست وی به اسلام وارد شدند. مهاجرت میر و صدها تن از پیروانش و ایرانیان دیگر به کشمیر، موجب انتقال هنرهای ایرانی همچون شالبافی، بافندگی، سفالگری و خوش‌نویسی به آن دیار شد.
او سرانجام به هنگام مراجعت از کشمیر و عزیمت به ترکستان در پاخلی (پکلی)، نزدیک کونار (Kunar) در کافرستان (نورستان کنونی) در ۶ ذی‌الحجّۀ ۷۸۶هجری قمری در سن ۷۳سالگی درگذشت و مریدانش جسد او را به خَتلان، موطن ابواسحاق ختلانی، جانشین او در سلسلۀ کبرویّه حمل کرده و دفن نمودند. مدفن او اکنون در کولاب (Kolabe) تاجیکستان (ختلان) ـ ۲۳۰کیلومتری جنوب دوشنبه ـ واقع است.
میرسیّدعلی در کار و عقیدۀ خود صادق بوده و در اشاعۀ اسلام و تربیت شاگردان و مبلّغان فراوان در کشمیر نقش مهمّی داشته است. شاگرد مبرّز و جانشین او، ابواسحاق ختلانی، مربّی سیّدعبدالله برزش‌آبادی در سلسلۀ ذهبیّۀ اغتشاشیّه و سیّدمحمّد نوربخش در سلسلۀ نوربخشیّه است. آثار و رسالات فراوان او نیز همگی گواه احاطۀ او به معارف اسلامی و عرفانی است و اینکه همه‌جا نوشته‌اند وی در علوم ظاهری و باطنی دست داشته، کاملاً صحیح است. در نوشتن نیز متفنّن بوده و با آنکه غالب نوشته‌هایش به سبک ساده و مُرسَل است، ولی «رسالۀ واردات» را مسجّع و شاعرانه نگاشته است. همچنین اشعاری از او در دست است. او دارای دو وجه شخصیّتی مذهبی و عرفانی بوده که وجه اوّل در «ذخیره‌الملوک» و دوّمی در سایر آثارش مشهود است. وی چون سایر عرفاء و مشایخ، دوستدار علی (ع) و خاندانش بوده است.
حال به معرفی و شرح مختصر آثار «میرسیّدعلی همدانی» (۴۲عنوان در ۸۵رساله)، با بهره‌گیری از مجموعۀ موجود در گنجینۀ نسخ خطی کتابخانۀ ملّی ملک میپردازیم:
۴۶۸ ذخیرة الملوک
۲/۴۸۵ ده قاعده
۱۹/۷۷۷رسالۀ منامیه
۱۱۳۴ذخیرة الملوک
۳/۱۳۹۶ رسالۀ بهرام‌شاهیه
۳/۱۶۲۱ رسالۀ فوائد
۲/۲۴۳۶ رسالۀ عقلیه
۳/۲۴۳۶ حقیقت ایمان
۴/۲۴۳۶مشارب الأذواق
14/2654ده قاعده
5/4027ده قاعده
5/4056مشارب الأذواق
15/4056ده قاعده
16/4056رسالۀ همدانیه
19/4056رسالۀ منامیه
21/4056رسالۀ حلّال فصوص (شرح فصوص الحکم)
64/4057رساله در منازل سلوک
65/4057رساله در منازل سلوک
121/4057بیان آداب و بعضی از شرایط سلوک
37/4137ذخیره الملوک
1/4190مرآت التّائبین
16/4216مرآت التّائبین
7/4250اسرار وحی
8/4250چهل حدیث
9/4250الرّساله القدسیه فی اسرارالنّقطه
10/4250ذخیره الملوک
11/4250مرآت التّائبین
12/4250رسالۀ اعتقادیه
13/4250رسالۀ اورادیه
14/4250سیرالطّالبین
15/4250رسالۀ ذکریه
16/4250رسالۀ چهل مقام صوفیه
17/4250رسالۀ واردات
18/4250رسالۀ همدانیه
19/4250ده قاعده
20/4250درویشنامه (درویشیه)
21/4250حل مشکل یا مراتب معرفت
22/4250رسالۀ مشیّت
23/4250رسالۀ بهرام‌شاهیه
24/4250رسالۀ عقبات
25/4250فتوّتنامه (فتوّتیه)
26/4250حقیقت ایمان
27/4250رسالۀ منامیه
29/4250رسالۀ موچلکه
30/4250حقّ الیقین
31/4250رساله در باب علماءالدّین
32/4250رسالۀ صفت الفقراء
33/4250مکتوبات
34/4250غزلیات (فارسی)
19/4253ده قاعده
1/4266مرآتالتّائبین
1/4274مرآت التّائبین
2/4274ده قاعده
3/4274حل مشکل یا مراتب معرفت
4/4274رسالۀ منامیه
5/4274رسالۀ انسانیه
6/4274رسالۀ ذکریه
7/4274اربعین امیریه
8/4274رسالۀ مشیّت
9/4274رسالۀ اعتقادیه
10/4274مکتوبات امیریه
11/4274رسالۀ نوریه
12/4274رسالۀ داودیه
13/4274سیرالطّالبین
14/4274مشارب الأذواق
15/4274الرّساله القدسیه فی اسرارالنّقطه
16/4274رسالۀ ذکریه
17/4274واردات امیریه
18/4274عقلیّۀ امیریه
19/4274رسالۀ بهرام‌شاهیه
20/4274رسالۀ همدانیه
21/4274درویشنامه (درویشیه)
22/4274رسالۀ وجودیه
23/4274فتوّتنامه (فتوّتیه)
24/4274رسالۀ فقریه
25/4274رسالۀ تلقینیه
2/4275اسرار وحی
23/4275رسالۀ واردات
36/4275ده قاعده
1/4379اسرار وحی
13/4379ده قاعده
41/4379رسالۀ واردات
7/5083ده قاعده
3/5766مشارب الأذواق
3/6403ده قاعده