نمایشگاه علوم در ایران اسلامی

دانشمندان،‌ آنان که در پی کشف قوانین طبیعت هستند، فیلسوفان طبیعتند. اینان همواره در جست و جو برای شناسایی جهان و پی بردن به رازهای هستی و روشن‌گری ساز و کار طبیعت هستند؛ از شناخت درون بدن انسان تا شناسایی جهان بالای سر آدمیان، حتی بالاتر از آن تا شناسایی روی زمین و البته ژرفنای آن.

دانش در جهان، همواره حرکتی رو به رشد و تکامل داشته است. روزگاری این مشعل پرفروغ نزد دانشمندان یونانی بود و افرادی از قبیل ارسطو، افلاطون، بقراط و جالینوس چرایی و راهکارهای گسترش علم را برای همگان توضیح می‌دادند. زمانی پس از آن، دوران دانش‌گستری مسلمانان فرارسید. اینان اغلب با ترجمه آثار یونانی و به‌واسطه استفاده از منابع گوناگون به زبان‌های فارسی و سُریانی یکی از بزنگاه‌های بزرگ و پرفروغ جهان آن روزگاران را آفریدند که با نام نهضت ترجمه شناخته شد. در دوران نهضت ترجمه و در فرآیندی که دیگر هیچ‌گاه آن‌گونه در جهان تجربه و تکرار نشد، گستره‌ای بزرگ از کتاب‌های دانشی ترجمه شده و در اختیار دانشمندان مسلمان قرار گرفت. این گنجینه، میراثی شد برای بهره‌مندی انبوهی از دانشمندان جهان اسلام که بخشی قابل توجه از آن‌ها ایرانی بودند. این اندیشمندان و بزرگان، در جریان دوره‌ای یک هزار ساله و با استفاده از میراث تمدنی به جا مانده از ایران پیش از اسلام، به تولید دانش در تمامی شاخه‌های علوم پرداختند و به روش‌هایی حیرت‌انگیز مرزهای دانش کهن یونانی را درنوردیده و دانش‌هایی جدید پدید آوردند که با میراث یونانی پیش از آن هم‌سنگی و هم‌آوردی می‌کرد.

دانشمندان دوران اسلامی در رشته‌های گوناگون چون اخترشناسی، ریاضیات، فیزیک، پزشکی، داروشناسی، گیاه‌شناسی، شیمی، جغرافیا، موسیقی، کانی‌شناسی و مانند آن دست‌آوردهایی ارزش‌مند داشته‌اند که در قالب کتاب‌ها و متن‌های نوشتاری دیگر ثبت و ضبط شده است.

طبیعی است کوشش برای گردآوری علوم بدون توجه به سنجه‌های (معیارها) علمی برای تعریف دانش، روشن‌کردن محدوده هر دانش، و مرزهای آن با دانش‌های دیگر و البته رده‌بندی آن‌ها ممکن نمی‌شد. بر این اساس، یکی از دست‌آوردهای مهم دانشمندان جهان اسلام و به‌ویژه ایرانیان، کوشش برای رده‌بندی علوم بوده است. کتاب‌هایی فراوان به زبان‌های فارسی و عربی در این‌ حوزه نوشته شد که نمونه اولیه دانش‌نامه‌ها (دایره‌المعارف‌ها) در تمدن اسلامی به شمار می‌آیند. به این‌گونه کتاب‌ها که هر یک دربرگیرنده گزارشی کوتاه درباره هر دانش و ساختار‌شناسی آن است، «کتاب‌های چند دانشی» نیز گفته می‌شد.

در ایران، به‌ویژه،‌ از روزگاری نه‌چندان دور به دلایل شرایط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی گوناگون از جمله پی‌آمدهای جنگ‌های ایران و روس و از دست رفتن بخشی وسیع از خاک ایران و هم‌چنین شرایط و مناسبات ناگزیر جهانی که با رویکرد تازه جهان غرب در حوزه دانش و حوزه‌های دیگر از چند سده پیش‌تر آغاز شده بود و هر لحظه در حال گسترش و دگرگونی بود، نیاز به دانش‌های نوین بیش از پیش احساس شد. در پی این رخدادها، گروهی از ایرانیان میهن‌دوست تلاش‌هایی را برای تسهیل ورود دانش‌های نوین به این سرزمین آغاز کردند و در این میان باز هم ترجمه نقشی چشم‌گیر و ارزنده داشت.

نمایشگاهی که به تماشای آن آمده‌اید بهره و گوشه‌ای از آثار گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک تهران است که با از خودگذشتگی‌های دانشی‌مرد خستگی‌ناپذیر،‌ حاج حسین آقا ملک،‌ گرد آمده و به مردم ایران پیشکش شده است. در این نمایشگاه، مجموعه‌ای از کتاب‌های دانشمندان دوران اسلامی ایران به نمایش گذارده شده‌اند که همگی از آثار دانشی برجسته این دوره و سرزمین به شمار می‌آیند و در دسته‌بندی و ارایه آن، حوزه‌ها و موضوع‌های خاص علوم اسلامی مورد توجه بوده است. پدیدآورندگان این نمایشگاه کوشیده‌اند این آثار افزون بر آنکه نشان‌گر و شناساننده مهم‌ترین شاخه‌های گوناگون دانش در ایران دوره اسلامی باشند، اشاره و تأکیدی هم باشد بر دارایی یگانه و گران‌سنگ کتابخانه و موزه ملی ملک در زمینه دانش‌های گوناگون از روزگاران نهضت ترجمه تا پیدایش علوم جدید و ورود دانش‌های نوین به سرزمین دانش‌گستر و فرهنگی ایران.

​