جلد
جِلد (cover): اوّلین بخش نسخه است که دیده می‌شود و عبارت است از دو پوشش سخت در آغاز و پایان کتاب که هر یک از آنها را «دَفَّه» نامیده و هر دو را روی هم «دَفَّتَیْن» می‌گویند. میانۀ این پوشش‌ها معمولاً از جنس مقوّا می‌باشد که آن را با یک روکش (چرمی، پارچه‌ای، کاغذی، روغنی/ لاکی) پوشانیده‌اند. جایی که اوراق کتاب از یک سو به یکدیگر دوخته شده و به جلد می‌چسبند را «عَطف جلد/ نسخه» می‌نامند.
انواع جلد:
جلد اَبری (marbled binding): جلدی که پوشش آن از کاغذ ابری است.
ـ جلد پارچه‌ای (cloth binding): نوعی جلد که از جنس چیت یا چلوار است که با لعاب کتیرا یا نشاسته پوشیده شده و بر روی مقوّا کشیده می‌شود.
ـ جلد ترمه‌ای (tirmeh binding): نوعی پوشش جلد که از جنس پارچۀ ترمه است.
ـ جلد چَرمی (leather binding): عنوان نسبتاً کلّی برای جلدهایی که از پوست دبّاغی شدۀ حیوانات (تیماج، میشَن، ساغری) ساخته می‌شده است.
ـ جلد رَسمی (drawn binding): جلد چرمی که بر روی آن اشکال هندسی به صورت گره‌بندی رسم شده است.
ـ جلد رَقَم‌دار (signed binding): جلدی که دارای نام، امضاء و یا مُهر جلدساز (صحّاف) و نیز تاریخ ساخت جلد است.
ـ جلد روغَنی ← جلد لاکی.
ـ جلد سِجاف‌دار (leather sides binding): جلدی از جنس پارچه یا ترمه که حاشیۀ آن را با نوار باریک چرم پوشانده‌اند.
ـ جلد سَرطَبل‌دار (flapped binding): نوعی جلد کتاب از چرم یا مقوّا که دارای سرطبل (لولا/ زبانه) است تا از آسیب دیدن دَم اوراق جلوگیری شود.
ـ جلد سوخت (browned binding): تزیینی که به دلیل آسیب پـذیربودنـش در داخل جلد صورت می‌گیرد و عبارت است از ترسیم نقـوش مختلف به رنگ‌های متفاوت بر روی چرم و بریدن آنها و چسباندن و کوبیدن ضربۀ داغ‌شده بر روی آن نقوش.[۱]
ـ جلد ضَربی (stamped binding): جلد مُشته‌ای؛ جلد کوبیده؛ جلد منگنه؛ نوعی جلد چرمی که طرّاح نخست بر روی دو قطعه برنج ضخیم طرح‌های مختلفی به صورت ترنج، سرترنج، لچک و حاشیه‌های کتیبه‌ای را طرّاحی نموده و قلم‌زن نیز آنها را حکّاکی کرده و آنگاه صحّاف آن دو قطعه برنج ضخیم (نر و ماده) را داغ کرده و با چکش روی چرم ضرب می‌کرد.[۲]
ـ جلد قاب‌دار (case binding): جلدی که دارای قاب (قُـلُّق) چرمی یا پارچه‌ای مرصّع و یا فلزّی برای محافظت از تزیینات جلد است.
ـ جلد قَلاویز ←جلد سِجاف‌دار.
ـ جلد کاغذی (paper cover): نوعی جلدی سادۀ کتاب که روکش مقوّای آن از کاغذهای ابری یا الوان فرنگی است.
ـ جلد گوشه‌چرمی (leather corners): جلدی غالباً پارچه‌ای که گوشه‌های آن را با قطعۀ مثلّثی‌شکل از چرم آراسته‌اند.
ـ جلد لاکی (lacquered binding): نوعی جلد از جنس مقوّا که برای تهیّۀ آن ابتدا لایۀ نازکی از گچ مخلوط با صمغ کشیده و سپس با لاک زرد یا قرمز تیره رنگین کرده و سپس سطح جلد را با طلا و الوان گوناگون تزیین نموده‌اند. بعد از این مراحل متناوباً آن را با روغنِ کمان چرب می‌کردند تا محفوظ بماند.[۳]
ـ جلد لایی (flexicover): جلدی که فقط از چرم تهیّه می‌شد و در آن مقوّا به کار نمی‌رفت.
ـ جلد مَخمَلی (velvet binding): جلدی که پوشش آن از مخمل باشد.
ـ جلد مَرغَش (marcasitic binding): جلدی از انواع ممتاز لاکی که بر روی زمینۀ (بوم) آن با سنگ مرغش کار کرده‌اند.
ـ جلد مُعَرَّق (inlaid binding): جلدی از انواع جلد سوخت و از جنس چرم سوخته یا تیره که روی آن نقوش اسلیمی کنده‌کاری می‌شد و سپس داخل آن نقش‌‌ها را اشکال مختلف گل و گیاه از جنس چرم قرار می‌دادند.[۴]
میشَن (sheepskin): میشِن؛ میشین؛ نوعی پوست گوسفند که به عنوان روکش جلد به کار می‌رود.
۱- محمّدلوی عبّاسی، شیرین (۱۳۸۵)، «واژه‌نامۀ توصیفی صحّافی سنّتی»، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص۴۵.
۲- محمّدلوی عبّاسی، شیرین (۱۳۸۵)، «واژه‌نامۀ توصیفی صحّافی سنّتی»، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص۴۷.
۳- محمّدلوی عبّاسی، شیرین (۱۳۸۵)، «واژه‌نامۀ توصیفی صحّافی سنّتی»، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص۴۹.
۴- قلیچ‌خانی، حمیدرضا (۱۳۷۳)، «فرهنگ واژگان خوشنویسی و هنرهای وابسته»، تهران: روزنه، ص۵۱.
صفری آق‌قلعه، علی (۱۳۹۰)، «نسخه‌شناخت»، تهران: میراث مکتوب، ص۴.