تقویم (زایچه)

​

از مهمترین ارکان زندگی در طول قرون گذشته برای انسان­ها در نظر داشتن تغییر در مظاهر طبیعت و عوض ­شدن جغرافیای طبیعی شهرها و روستاها در طول یک سال بوده است. چرا که مهمترین وسیلة امرار معاش و درآمد انسان­ها کشاورزی بود و پرداختن به کشاورزی بدون آگاهی از رفتار سالانة طبیعت غیر ممکن می‌نمود. بر این اساس انسان­ها شروع به یافتن راهکارهایی برای زیر نظر داشتن تغییرات محیطی و راه­حل­هایی برای اطلاع پیش­بینانه از این تغییرات نمودند که در اثر آنها گاه­شماری یا تقویم بوجود آمد. این در حالی بود که در خاستگاه اسلام (سرزمین عربستان) کشاورزی وجود نداشت و زندگی تجاری مهم‌ترین وسیله درآمد آنان بود. بنابراین در قرن اول هجری، دو گونه تقویم در سرزمین­های اسلامی وجود داشت. یکی تقویمی که در جوامع کشاورزی (از جمله ایران) بوجود آمده بود و تغییر فصول را به خوبی معین می­نمود و دیگر تقویمی که فقط برای مناسک مذهبی و تجاری طراحی شده بود. امروزه تقویم­های نوع اول را خورشیدی (شمسی) و نوع دوم را مَهی (قمری) می­نامیم. با گسترش اسلام در سرزمین­های مختلف دانشمندان دورة اسلامی با انواع تقویم­های رایج در این سرزمین­ها نیز آشنا شدند و اقدام به نوشتن آثاری در زمینة معرفی این تقویم­ها نمودند.

از دیگر سو، تبعیّت از قوانین احکام نجومی نیز همواره در سرزمین­های اسلامی رواج داشت. برای آگاهی‌ از احکام نجوم در سرنوشت یک فرد خاص لازم ­بود موقعیت ستارگان و سیارات در لحظة تولد این فرد محاسبه و ثبت شود که این کوشش باعث تولید زایچه در تمدن اسلامی شد.