نمایشگاه نقش بافته ها

​گلیم یکی از مهم­ترین دست­بافته­های ایرانی است که تقریباً در تمامی مناطق شهری، روستایی، ایلات و عشایر ایران بافته می­شود و بدین سبب از نظر طرح و نقش، شیوه­های بافت و کاربرد تنوع زیادی دارد. در تعریف ساده گلیم دست­بافته­ای صاف و بدون پرز است که از درهم تابیدن تار و پود بر روی دار بافته می­شود و مانند قالی گره و پرز بلند ندارد. الیاف حیوانی، پشم، الیاف گیاهی، پنبه، مهم­ترین مواد اولیه در تولید گلیم به شمار می­آیند. به سبب تکنیک بافت، رایج­ترین طرح­ها و نقش­مایه­هایی که بر روی گلیم­ها شکل می­گیرند از نوع نقوش هندسی، انسانی، جانوری، گیاهی، اشیاء و نقوش انتزاعی هستند. نقش­پردازی گلیم­ها به طور معمول ذهنی و بدون استفاده از نقشه قبلی بوده و طبیعت، جغرافیا، زیست اجتماعی، فرهنگ، عقاید و باورها، شعرها، اسطوره­ها و افسانه­ها مهم­ترین خاستگاه­های شکل­گیری این نقوش به شمار می­آیند. مهم­ترین کاربرد گلیم زیرانداز است و در ابعاد و اندازه­های مختلف تولید می­شود. در مناطق روستایی، به ویژه در ایلات و عشایر از گلیم برای تولید محصولات کاربردی دیگر مانند نمکدان، مفرش، رختخواب پیچ، توبره، خورجین، جل و روانداز اسب نیز استفاده می­شود.

گلیم را بر اساس مناطق بافت، طرح و نقش، کاربرد، ابعاد و اندازه می­توان دسته­بندی کرد، اما مهم­ترین شیوة دسته­بندی انواع گلیم بر اساس تکنیک و شیوه بافت صورت می­گیرد. بر این اساس انواع گلیم عبارتند از: گلیم ساده (سراسری، چاکدار و ... که از هر دو روی آن می­توان استفاده کرد)، سوزنی، لادی و ورنی (سوماک، شیرکی پیچ). همچنین در برخی مناطق ایران با ترکیب کردن تکنیک­های مختلف بافت گلیم و بافت فرش در حالت­های مختلف، بافته­ای به نام گلیم فرش یا گلیم گل­برجسته تولید می­شود.

در بیشتر شهرها، روستاها و نزد تمامی عشایر ایران گلیم بافته می­شود، اما ایلات شاهسون، افشار، خمسه، قشقایی، ترکمن و بلوچ و همچنین مناطق شهری و روستایی در استان­های آذربایجان شرقی و غربی، فارس، اردبیل، کرمان به ویژه سیرجان، خراسان، گلستان، کردستان به­ ویژه سنه، لرستان، کرمانشاه به ویژه هرسین، قزوین، شهرهای ساوه و ورامین و مازندران مهم­ترین مراکز و مناطق بافت گلیم هستند.

از نظر قدمت، محققان گلیم را از قدیمی­ترین دست­بافته­های انسان و زادگاه آن را منطقه­ای وسیع بین آسیای میانه، ایران و آناتولی در نظر می­گیرند. به سبب اینکه پشم و سایر الیاف حیوانی و گیاهی که به عنوان مهم­ترین مواد اولیه در بافت گلیم بکار می­روند دوام چندانی در خاک و رطوبت ندارند. نمونه­های بسیار کهن از این دست­بافته­ها در کشفیات باستان­شناسی به دست نیامده است، از اینرو زمان دقیق پیدایش آن مشخص نیست. با این وجود می­توان قدمت بافت گلیم در ایران را به مراتب کهن­تر از بافت فرش دانست. ردپای گلیم در تاریخ را در متون تاریخی روشن­تر می­توان پیگیری کرد. در بسیاری از متون تاریخی به گلیم و بافت آن در مناطق مختلف ایران اشاره شده است. نسخة خطی حدود­العالم مربوط به سال 372هـ.ق کهن­ترین متنی است که در آن به بافت گلیم اشاره شده ­است. در این کتاب می­خوانیم: ... و از وی [از ناحیت پارس] بساط و فرش­ها و زیلوها و گلیم­های با­قیمت خیزد. هم­چنین نویسندة ناشناس کتاب حدودالعالم از ترکیبات متنوعی برای توصیف انواع گلیم­ها در این دورة تاریخی استفاده می­کند که گلیم سپیدگوش، زربافت دیلمی و کبود از آن جمله است. پارس، آمل، ناتل، چالوس، رودان، کلار و واسط مشهورترین شهرها و مناطقی هستند که در کتاب حدودالعالم به آن­ها به عنوان مناطق تولید گلیم اشاره شده­­ است.

نفیس­ترین نمونه­های گلیم مربوط به دورة صفوی هستند. در این دوره گلیم نوآوری­های پراهمیتی را در حوزه­های مختلف بافت، طرح و نقش، ابعاد و اندازه­ها و مواد اولیه تجربه می­کند. در دورة صفوی برای اولین بار شاهد کاربرد ابریشم و گلابتون و ملیله­های زرین و سیمین در بافت گلیم هستیم که از اهمیت این دست­بافت در این دوره حکایت دارد. ظرافت این گلیم­ها به حدی است که نقوش هندسی جای خود را به طرح­های نیمه شکسته، منحنی، نقوش گردان ختایی و اسلیمی می­دهند. گلیم­های صفوی در شهرهای تبریز، اصفهان و کاشان تولید شده­اند. بهترین نمونه­های گلیم صفوی را می­توان در گنجینة دوران اسلامی موزة ملی و موزة فرش در ایران و دیگر موزه­ها و مجموعه­های هنری جهان مشاهده کرد.

در ادبیات و فرهنگ ایران نیز گلیم نقش و جایگاه ویژه­ای دارد و در بسیاری از اشعار، ضرب المثل­ها، امثال و حکم مشاهده می­شود. در بسیاری از اشعار، متون ادبی و تاریخی از گلیم به عنوان نوعی پوشش و لباس علاوه بر زیرانداز نیز یاد شده است. علیرغم وجود نمونه­های نفیس و فاخر گلیم از تاریخ ایران، این دست­بافته در فرهنگ و ادبیات ایرانی چه در قامت لباس و چه به عنوان زیرانداز نمادی از فقر و درویشی است. مشهورترین آن از گلستان سعدی است: ده درویش در گلیمی بخسبند و دو پادشاه در اقلیمی نگنجند.