تک اثر چهارم - عبد العلی بیرجندی
در این نمایشگاه به معرفی عبدالعلی بیرجندی ریاضیدان و منجم قرن دهم هجری پرداخته شده است .
شرح نمایشگاه :
عبدالعلی بیرجندی
شاید یکی از بزرگ‌ترین تفاوت‌های دانشمندان امروز و دیروز را باید در تخصصی شدن علوم دانست. علوم امروزه شاخه‌های متعددی دارد و هر کس تنها در یکی از این رشته‌ها استاد می‌شود، و این «جزءنگری» هرچند از سویی مثبت است، اما جامع‌الاطراف نبودن دانشمندان و متخصصین امروز آنان را از «کل‌نگری» دور کرده و کمتر از دانش‌های مختلف دیگر در کار خویش بهره می‌برند و نتیجه ضعف کارهای علمی حاصل از این نوع نگرش است. در سال‌های اخیر با واردکردن پژوهش‌های میان‌رشته‌ای در تحقیقات کوشیده‌اند تا حدی این ضعف را جبران کنند و این را باید به فال نیک گرفت.
اما در سنت علم و حکمت ما در روزگار پیشین، شیوه چنین نبود. یک دانشمند «حکیم» بود و می‌بایست با دانش‌های گوناگون آشنایی داشته باشد و منابع آن علوم را بشناسد و متناسب با موضوع کار خویش از آن بهره ببرد. پزشکی از موسیقی دور نبود و موسیقی از معماری جدا نبود و معماری از فلاحت و فلاحت از نجوم و چه و چها، و یک حکیم هر چند در یک رشتهٔ علمی شناخته‌شده و بنام بود، با بسیاری از رشته‌های دیگر هم آشنایی تام داشت.
یکی از این حکما و دانشمندان عبدالعلی بیرجندی، یا چنان که معروف بود «فاضل بیرجندی» و «محقق بیرجندی» است. نام کامل او نظام‌الدین عبدالعلی بن محمد بن حسین است و سال تولد او چندان روشن نیست، اما با استناد به تاریخ پایان یافتن برخی از کتب او تاریخ وفاتش را ۹۳۴ قمری حدس می‌زنند. عبدالعلی بیرجندی از محضر استادان بزرگی بهره برد؛ به روایت خواندمیر علم حدیث را نزد خواجه غیاث‌الدین کاشانی و فنون حکمی را نزد منصور بن معین‌الدین کاشی ، همکار غیاث‌الدین جمشید کاشانی ، و سایر علوم را نزد کمال‌الدین قنوی آموخت . ملا مسعود شروانی و سیف‌الدین تفتازانی نیز از استادان او به شمار می روند. او را استاد شیخ بهایی دانسته‌اند که با توجه به زمان تولد شیخ بهایی (۹۵۳) نادرست به نظر می‌آید. استاد ایرج افشار بر اساس سال درگذشت غیاث‌الدین جمشید کاشانی (۸۳۲ق) معتقد بودند که بیرجندی نمی‌تواند شاگرد او باشد.
عبدالعلی بیرجندی ستاره‌شناسی برجسته و بی‌نظیر بود. در کتاب هفت‌اقلیم نوشته امین احمد رازی چنین آمده است: «و مولانا عبدالعلی بیرجندی که جامع معلوم و منقول بوده، در نجوم مهارتی داشته که جهت معیشت اولاد خود هشتادساله تقویم استخراج نموده است …». حاصل این دانش و تخصص نوشتن کتاب‌های ارزشمندی چون «بیست باب معرفت اسطرلاب»، «ابعاد و اجرام»، «رساله در آلات رصد»، «بیست باب در تقویم» و نیز نوشتن شرح‌های عالمانه بر بسیاری از کتاب‌های مشهور ستاره‌شناسی نظیر «رساله اسطرلاب» و« تذکره نصیریه» و «المجسطی» خواجه نصیرالدین طوسی، و «حاشیه علی شرح الملحض فی الهیأت» مولانا قاضی‌زاده رومی است.
عبدالعلی بیرجندی همچنین نویسنده یکی از قدیمی‌ترین متون علم فلاحت (کشاورزی) با عنوانی که استاد ایرج افشار برای آن برگزیده‌اند یعنی «معرفت فلاحت» است. در این کتاب هم علاوه بر معرفی گیاهان و روش کاشت و نگهداری آن، به خواص پزشکی و منافع این گیاهان هم پرداخته است و علاوه بر آن از دانش ستاره‌شناسی خود برای نوشتن فصولی در باب معرفت هواشناسی و نجوم و کارکرد آن در تهیه تقویم کشاورزی بهره برده است. نمی‌توان با قطع و یقین تشخیص داد که این کتاب از «ارشادالزراعه» ابونصر هروی بهره برده و یا آن از این، اما مشابهت بسیاری را در نگارش این دو کتاب مهم کشاورزی که در یک عصر نوشته‌شده‌اند می‌توان یافت.
آثار مولانا عبدالعلی بیرجندی را در حدود بیست کتاب و رساله در زمینه علوم مختلف تخمین زده‌اند که خوشبختانه بیشتر این نسخ امروزه موجود است و از این نسخ، «رساله در علم معرفت» به کوشش ایرج افشار و «ابعاد و اجرام» به کوشش محسن ناجی نصرآبادی تا کنون به چاپ رسیده است.
