درباره حاج حسین آقا ملک

حاج حسین آقا ملک

حاج حسین ملک، واقف و بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک در ۱۱ ربیع الاول سال ۱۲۸۸ ه.ق (۱۲۵۰خورشیدی) در تهران متولد شد.

خانواده اش اصالتا تبریزی و مجتهد زاده بودند. اما پدربزرگش آقا مهدی به کسوت روحانیان درنیامد، بلکه در جنگ های ایران و روس به قشون دولتی پیوست و تا درجه سرهنگی پیش رفت. پس از جنگ به تجارت روی آورد و از امتیاز دوستی با میرزا تقی خان امیرنظام (امیرکبیر آینده) برخوردار شد. امیرنظام، پیشکار ولیعهد قاجار در آذربایجان بود و هنگامی که محمد شاه قاجار از دنیا رفت، ۱۰۰ هزار تومان از آقا مهدی قرض گرفت تا ناصرالدین میرزای ولیعهد را از تبریز به تهران بیاورد و به تخت بنشاند. آقا مهدی هم به تهران آمد و به پاس خدماتش لقب ملک التجاری گرفت.

بعد از آقا مهدی این لقب به فرزندش محمد کاظم رسید که خصایل متفاوتی را از خود بروز می داد. در جوانی ورزشکار و دست پرورده پهلوان ابراهیم یزدی بود. سپس مثل پدر وارد تجارت شد. از سیاست نیز برکنار نبود و دستی هم در سرودن شعر داشت.

حاج حسین و دو برادر و سه خواهرش با چنین تباری و در خانه چنین پدری پرورش یافتند. چون پدرش به مدارس جدید با دیده تردید می نگریست و آن ها را مخلّ دیانت می دانست، حسین را به مدارس دارالشفاء و صدر تهران فرستاد تا به تحصیل علوم قدیمه همت گمارد. استادان او سید محمدعلی مازندرانی و میرشهاب الدین نیریزی بودند و گویا با میرزا ابوالحسن جلوه حکیم بزرگ عصر ناصری صمیمیت داشت. یکچند هم دور از چشم پدر به مدرسه فرانسوی آلیانس رفت تا زبان فرانسه را بیاموزد. در آن جا با کسانی چون محمد علی فروغی ( ادیب و نخست وزیر سال های بعد) هم دوره بود.

محمد کاظم ملک التجار، از راه تجارت و از جانب املاک وسیعی که در خراسان خریده بود، ثروت انبوهی را برای فرزندانش به ارث گذاشت و این اساس ثروت حاج حسین ملک بود. او دستیاری پدرش در اداره املاک خراسان را برعهده داشت و گویا نخستین علقه های فرهنگی اش در سفری که همراه پدر به مشهد رفت، بسته شد. در آن جا به راهنمایی یکی از دوستان پدر با پاره ای نفایس حرم رضوی آشنا شد و بعدتر وقتی در نیشابور نسخه ای از دیوان "ابن یمین فریومدی" (شاعر سده ششم هجری) را بدست آورد، فکر بنیاد یک کتابخانه بزرگ به ذهنش خطور کرد. در این زمان ۲۸ساله بود.

کتابخانه ای که ملک از حدود سال ۱۲۷۸ خورشیدی فراهم آورد، ابتدا در مشهد بود و سپس به خانه پدری او در بازار بین الحرمین تهران منتقل شد تا در اختیار اهل فضل و دانش قرار گیرد. آن گاه در سال ۱۳۱۶ به شرحی که در بخش وقف نامه خواهد آمد، تقدیم آستان امام رضا (ع) شد. حسین ملک همچنین املاک و مستغلات زیادی را در تهران و خراسان وقف امور خیریه و عام المنفعه کرده و بدین ترتیب در جایگاه بزرگ ترین واقف تاریخ معاصر ایران نشسته است.

این واقف بزرگ و دوستدار فرهنگ در چهارم مردادماه سال ۱۳۵۱ خورشیدی در ۱۰۱ سالگی چشم از جهان فروبست و در حرم امام رضاعلیه السلام به خاک سپرده شد. از او پنج دختر به یادگار ماند. خانم ها عزتملک، ملکزاده و صدیقه از بطن همسر اولش بانو نوابه قدسیه بوجود آمدند و خانم ها فلورت و رزت دختران او از همسر دومش، زرین خانم هستند.

وقف‌نامه حاج حسین ملک در ۶ آبان ماه ۱۳۱۶ خورشیدی، خانه پدری خود در بازار بین الحرمین تهران را به همراه تمام اثاثیه و کتاب های موجود در آن وقف آستان امام رضا (علیه السلام) کرد تا "شعبه ای از کتابخانه مقدسه رضویه باشد".

آنچه وقف شد افزون بر هزاران نسخه خطی نفیس یا چاپ سنگی شامل فرش ها، لوسترها، مبلمان و تابلوهای نقاشی بود که او به عنوان لوازم و تجملات زندگی شخصی از آن ها استفاده می کرد. همچنین مجموعه های تمبر، سکه، آثار لاکی و تابلوهای نقاشی میانشان دیده می شد. این آثار ابتدا کنار کتابخانه به نمایش درآمدند و سپس هسته اولیه موزه ملک را شکل دادند.

طبق وقف نامه، کتابخانه ملی ملک همه روزه به جز تعطیلات برای استفاده عموم باز است، اما "بیرون دادن و بردن کتاب" ممنوع است و کتاب ها باید در محل کتابخانه و طبق آداب مترتب بر آن مطالعه شوند.

حاج حسین ملک اموال زیادی را وقف کتابخانه کرد تا پس از مرگش درآمدی برای توسعه کمی و کیفی آن فراهم باشد. او نخستین بار در سال ۱۳۲۵خورشیدی و سپس در ۲۵ فروردین ماه ۱۳۳۰ املاک و مستغلات زیادی را وقف آستان قدس رضوی کرد و درآمدشان را به کتابخانه اختصاص داد. املاک وقفی در سال ۱۳۳۰ شامل ۲۰  قطعه زمین بزرگ کشاورزی در خراسان و تعداد زیادی دکان در بازار تهران بود.

تولیت و نظارت این موقوفات مانند کتابخانه است و عمدتا صرف کارهای ذیل خواهد شد:
۱- اختصاص نیم عشر (۵ درصد) از عواید خالص سالانه برای خرید کتاب و لوازم موزه
۲- اداره کتابخانه شامل مرمت کتاب ها و حقوق متولی، ناظران ، مدیر و کارکنان
۳- برپایی جشن در سالروز ولادت پنج تن آل عبا علیهم السلام و بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و میلاد فرخنده امام رضا علیه السلام
۴- برپایی مراسم سوگواری در روزهای هفتم تا یازدهم محرم
۵- برگزاری مراسم یادبود در سالروز درگذشت واقف

حاج حسین ملک در سال های ۱۳۳۱ و ۱۳۳۴ برای چندمین بار املاک و مستغلاتی را وقف آستان قدس رضوی کرد و مقرر داشت که بخشی از عواید آن ها به کتابخانه و موزه و بخش دیگر به ساخت و اداره بیمارستانی در چناران خراسان اختصاص یابد.