چرخ ریسک
چرخریسک
Parus lugubris.خانوادهٔ چرخ‌ریسکیان (Paridae). این تیره پرندگانی کوچک و پر جنب و جوش با منقاری کوتاه را در بر می‌گیرد که حشره‌خوارند و اغلب به صورت گروهی دیده می‌شوند. نر و ماده هم‌شکل‌اند و اغلب در باغ‌ها، پارک‌ها و جنگل‌ها به‌سر برده در سوراخ درختان آشیانه می‌سازند و هنگامی که داخل آشیانه‌اند به‌شدت از آن دفاع می‌کنند. این پرندگان به آسانی در آشیانه‌های مصنوعی تولید مثل می‌کنند.[1]
از حشرات تغذیه می کند؛ طعمه را میان پنجه های پا گرفته، با فشار آوردن روی شاخه له کرده و می خورد. در میان پرندگان نغمه خوان از همه پرانرژی تر و در مقابل گرسنگی از همه کم طاقت تر است، بطوریکه بیش از ۲۴ ساعت نمیتواند گرسنه بماند؛ از این رو تلفات این پرنده در فصل زمستان قابل ملاحظه است.
در سوراخ تنه درخت آشیانه می سازد. اگر حفره درختی پیدا نکند، در سوراخ زمین، جعبه پست منازل و حتی در قوطی کنسرو خالی هم تخم می گذارد. در سال دو بار و در هر دفعه بین ۶ تا ۱۲ و گهگاه بیشتر تخمگذاری میکند. دهقانان گیلان آن را کولکاپیس یا یاکولکافیس را زاده بلبل می دانند و عقیده دارند بلبل ماده هفت عدد تخم می گذارد که از میان تخم ها تنها یکی بلبل و بقیه کولکاپیس به دنیا می آیند.[2]
چرخ‌ریسوک در تداول اهالی شهرستان گناباد، که از شهرهای خراسان است ، پرنده‌ای است به اندازهٔ گنجشک یا بلبل که در ماه اسفند و فروردین هنگام جوانه زدن شاخه های توت و بید پدید آید و به آهنگی شبیه بصدای چرخ نخ ریسی زنان آواز خواند.[3]
مرحوم دهخدا نام‌های دیگر آن را سیسرک، تَزْد، جَزْد، جراسک و جرواسک، زله و نام‌های عربی آن را حباری، صرارالیل، و صرار می‌شمارد و می‌گوید در تداول مردم خراسان چغز می‌گویند.[4]
یک بیت را مدام، مکرر همی‌کنند
بر بید چرخریسک و بر کاج، قبره <ملک‌الشعرای بهار>
خروش جزد میان سراب و وقت زوال
چنانکه نالهٔ عاصی بود میان سعیر <شمالی دهستانی>
اندر این شدت گرما که ز تأثیر تموز
بانگ جزد از تف خورشید چو نفخ صور است <انوری>
اسکات، درک. پرندگان ایران. ترجمهٔ محمدحسین مروج همدانی، علی ادهمی میرحسینی و اسکندر فیروز. تهران: ابن سینا، 1347، ص ۳۵۸.[1]
[2]ویکی‌پدیا، مدخل چرخریسک.
[3]لغتنامه دهخدا، ذیل چرخ‌ریسوک
[4]لغتنامه دهخدا، ذیل جزد
برگرفته از کاتالوگ سیمرغ، مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، 1391.