شمایل نگاری در نسخه های خطی
برخلاف نقاشی اروپایی که بر مصورسازی داستان‌های مسیحی استوار بود و سنت شمایل‌نگاری از همان ابتدا در هنر مسیحی رواج داشت، نقاشان و نگارگران ایرانی، در سده‌های آغازین، بیشتر به مصورسازی ادبیات کلاسیک فارسی، متونی چون شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی، بوستان سعدی، کلیله‌ودمنه و ... پرداخته‌اند. در هنر ایرانی-اسلامی، نگارگری مذهبی و شمایل‌نگاری‌ها به شکل تک‌نگاره‌های پراکنده، در قالب مصورسازی داستان‌های مذهبی و یا در نعت پیامبر (ص) در میان نگاره‌های نسخه‌های ادبی، چون خمسه نظامی یا بوستان سعدی، قابل‌مشاهده است. از مهم‌ترین این نگاره‌ها می‌توان به نگاره «گریز حضرت یوسف (ع) از زلیخا» اثر کمال‌الدین بهزاد در نسخه بوستان سعدی (هرات، ۸۹۳ق.، اکنون در دارالکتب قاهره) و «معراج پیامبر (ص)» اثر سلطان محمد در خمسه نظامی (تبریز، ۹۴۶-۹۵۰ ق.، اکنون در کتابخانه بریتانیا در لندن) اشاره کرد.
نسخه‌های معراج‌نامه از اولین و پایدارترین متون مذهبی مصور ایرانی هستند که در آن‌ها شمایل پیامبر (ص) نقش شده است. معراج‌نامه اثر احمد موسی (ایلخانی، سده هشتم هجری، اکنون در مرقع بهرام‌میرزا در موزه توپ قاپی) و معراج‌نامه به زبان ترکی و خط اویغوری (تیموری ۸۳۴-۸۴۴ ق.، اکنون کتابخانه ملی در پاریس) از مهم‌ترین این نسخه‌ها به شمارمی‌آید. شکوه و جلال بصری صحنه معراج پیامبر (ص) باعث شد تا بسیاری از نگارگران در دوران کهن و هنرمندان مردمی در دوره‌های متأخرتر این داستان را بهانه و انگیزه ثبت شمایل پیامبر (ص) قرار دهند. نسخه خطی مصور خاوران‌نامه اثر فرهاد (شیراز، ۹۰۲ ق.، اکنون کاخ گلستان در تهران) از نسخه‌های مذهبی منحصربه‌فردی است که متن و نگاره‌های آن به رشادت‌های حضرت علی (ع) در سرزمین افسانه‌ای به نام خاوران می‌پردازد.
با رسمی شدن مذهب تشیع (۸۸۰ ق.) به دستور شاه اسماعیل اول (حکومت ۹۰۷-۹۳۰ ق.) متون بیشتری با درون‌مایه مذهبی استنساخ و مصور شد. بسیاری از آثار ادبی این دوران، با درون‌مایه شیعی، در قالب نسخه‌های خطی حفظ شدند و بسیاری نیز از میان رفتند، بااین‌حال آنچه اکنون بیشتر در میان مردم معروف و متداول است، آثاری هستند که در اواسط دورهقاجار، با شیوه چاپ سنگی و سربی، غالباً به شکل مصور، به چاپ رسیدند و به این طریق جاودانه شدند. در این دوران نسخه‌های مذهبی به یکی از گونه‌های اصلی کتب چاپی در این دوره بدل شد.
ارادت شیعیان به امام حسین (ع) و یادآوری رشادت‌های ایشانو یارانش در پاسداری از اسلام، باعث شد که ادبیات پرباری در حول رویدادهای زندگی ایشان، خاصه در توصیف دلاوری‌ها و مظلومیت‌ها در نبرد با سپاهیان عمر سعد، شکل گیرد. در این میان، کتاب طوفان‌البکاء که بخش اعظم آن به زندگی امام حسین (ع) و واقعه کربلا می‌پردازد، از همه محبوب‌تر بود و در طی دوره قاجار بیش از شصت بار به شکل مصور به چاپ رسید. تصاویر کتب چاپ سنگی اولیه به‌سرعت تبدیل به مرجعی برای تصویرگری‌های بعدی کتاب‌های چاپ سنگی و گونه‌های دیگر هنری مانند کاشی‌نگاری، نقاشی قهوه‌خانه، نقاشی دیواری در امامزادهها و نقاشی پشت شیشه، شد.
این متون ادبی، که حاوی داستان‌هایی حقیقی و افسانه‌هایی بر پایه باورهای مردی است، پشتوانه خلق گونه‌های دیگری از شمایل‌نگاری‌های مذهبی با کاربردهای متفاوت شدند. می‌توان شمایل‌های این دوران را به دو گروه کلی تصاویر پیامبر (ص) و خاندان و یارانش، و تصاویر مرتبط با واقعه کربلا تقسیم کرد. در بخش نخست، تصاویر به موضوعاتی چون معراج پیامبر (ص)، تصویر امام علی (ع) و حسنین (ع) و تصویر پنج‌تن آل عبا به همراه یارانی چون سلمان فارسی و قنبر، غلام حضرت علی (ع)، می‌پردازند. بااین‌حال تصاویر مرتبط با واقعه کربلا بسیار متنوع و مفصل هستند و نه تنها به واقعه کربلا و شهادت امام حسین (ع) و یارانش، بلکه به قبل و بعد از واقعه کربلا نیز می‌پردازند.
علی بوذری