شمایل نگاری در هنر

​

بررسی آثار به جا مانده در ادوار مختلف،از آثار موجود در غارهای پیش از تاریخ تا نمونه‌های تاریخی و معاصر، نشان دهنده چگونگی بیان تفکرات و اعتقادات هنرمندان است. بیان اعتقادات از طریق آثار هنری بخش مهمیاز تاریخ هنر را در بر می‌گیرد و در این میان تصویرسازی از شمایل قدسیان و روحانیان نیز گستره دیگریاز هنر مذهبی را در بر می‌گیرد. شمایل شخصیت‌ها ی مذهبی علاوه بر بهره‌گیری از زبان رمزی و انتزاعی در تصویرگری تاریخی و داستان‌های رمزی و اساطیری نیز جایگاه ویژ ه‌ای داشته است. شمایل‌نگاری در دوره اسلامی را شاید بتوان از زمان آل بویه مورد بررسی قرار دارد اما نمونه‌های موثق و موجود آن را در کتاب‌هایی چون معراج نامه‌های پیامبر اکرم "ص" و خاوران نامه علی "ع" را به خوبی می‌توان مشاهده کرد. این سنت نگارگری در دورهقاجار به اوج خود می‌رسد و شمایل‌ها که از ائمه اطهار "ع" به تصویر کشیده می‌شدند به واقع چهره های روحانی و متعلق خود می‌رسد و شمایل‌هایی که از ائمه اطهار به تصویر کشیده می‌شدند به واقع چهره‌هایی روحانی و متعلق به عالم قدسی است و حضور آنها در جامعه دینی سبب اشاعه معنویت و پایبندی به اصول معنوی است.

شمایل‌ها، صورت‌های خیالی‌اند که بیانی جوهری از هنر دینی است و سبک‌ها و نمونه‌های آن مفهومی از عالم مینوی است؛ بارمزها و رازهایی که تصویری از فرا انسان راروایت می‌کند. هنرمندان شمایل‌نگار به واقع روایتگر تصویر روحانی از پرده خیال خود بودند که عموما برای نصب در اماکن مذهبی چون امامزاده‌ها و بقعه‌ها و حسینیه‌ها و منازل مورد استفاده قرار می‌گرفتند تا صورتی از بیان تصویری باشند و مکتب نرفتگان مومن با مشاهده این صورت‌های مینوی به عالم معانی راه یابند. این شمایل‌ها سعی در بیانی فراتر از معانی کلامی دارند و سعی می‌نمودند تا واسطه‌ی برای عشق و ارادت به ائمه اطهار "ع" و اولیاء دین باشند.

دوره قاجار یکی از مهترین ادوار تاریخی شمایل‌نگاری در ایران است که هنرمندان عاشق، دست به قلم برده و شبیه سازی‌هایی از ائمه اطهار "ع" و اولیاء دین را به تصویر کشیده‌اند و در میان مضامین مختلف شمایل پنج تن و یا حضرت امیر(ع) و حسنین(ع) از بر جسته‌ترین آن‌هاست.

دکتر سید عبدالمجید شریف‌زاده