شمایل‌نگاری در فرهنگ عامه
شمایل نگاری در ایران ویژگی‌های خاص خود را دارد که آن را از لحاظ مضمون و شیوه نگارگری و جنبه تقدس آن از شمایل‌نگاری در نقاط دیگر جهان، به ویژه غرب، جدا می‌کند. شمایل‌های ایرانی بیشتر جنبه مردمی یا به عبارت دیگر جنبه فلکلری دارند. هنر و موضوع این نقاشی‌ها برخاسته از فرهنگ عامه مردم است و بن مایه‌های آنها نمایانگر اندیشه و احساس ملی و قومی و مذهبی عامه مردم و مفاهیم و معانی و برداشت‌هایی است که مردم از تاریخ اسطوه‌ای حماسی و مذهبی در ذهن تاریخی‌شان دارند.
هنر تصویرگری در آغاز در میان توده مردم آشکار گردید. مردم هر آنچه را که می‌ساختند بنا بر ذهنیات آئینی-دینی خود می آراستند و با نقش و نگار تزئین می کردند. رفته رفته هنر تصویرگری عامه از عرصه زندگی خواص راه یافت و با قلم‌گیری و رنگ‌آمیزی تازه و ساخت و پرداختی دیگر و سازگار با روحیه کاخ نشینان جلوه نمود.
تصویرگران هر دو حوزه هنرهای عامه و خاصه گرایشی نیرومند به قدرت و شوکت داشتند. این گرایش را نقاشان خاصه بیشتر در به تصویر درآوردن جلال و شکوهزندگی مردم صاحب جاه و تصویرگران عامه در نقشینه کردن جلال و حشمت قدیسان و معصومان و پهلوانان اساطیری و تاریخی و زندگی ساده و کار روزانه توده مردم نشان می‌دادند.
رمز تداوم تصویرگری یا نقاشی عامه در این میان نخست پیوند استوار تصویرگران این شیوه نقاشی با فرهنگ مردم و دوم شناخت آنان از زیبایی‌های زندگی روزانه مردم و درک مظهر کمال و جمال در ذهن عامه و سوم به کار گرفتن قلم و رنگ در جلوه‌گر ساختن مظاهر زیبایی‌های زندگی ناسوتی و لاهوتی مردم بوده است.
شمایل نگاری مذهبی در ایران بر اساس مضامین برگرفته از تاریخ مذهبی تشیع احتمالا از اواخر دوره بوئیان (۳۲۰-۴۴۸هجری قمری) به این سو در ایران معمول بوده است. شمایل‌نگاری‌های مذهبی در ایران به دو گروه تقسیم می‌شوند: یک گروه شمایل‌هایی از حضرت امیر و خاندانش و گروه دیگر شمایل هایی از مراسم محرم و تاسوعا و عاشورا. در این شمایل‌ها، صحنه‌هایی از واقعه عاشورا به سنت پادشاهان بویی(سدهچهارم) به تصویر در آمده‌اند.
شمایل‌های مجموعه گروه اول عمدتا مینیاتور است. در این شمایل‌ها، شمایل پیامبر(ص) از شمایل حضرت امیر (ع) و امام حسن (ع) و امام حسین(ع) بر جسته‌تر می‌نماید. شمایل‌های مجموعه دوم را می‌توان در تابلوهای رنگ روغن، دیوارکوب‌ها، نقاشی‌های پشت شیشه و کاشی‌کاری‌ها جستجو کرد. این شیوه شمایل‌نگاری مذهبی به احتمال زیاد در دوره صفوی و پس از رسمی شدن مذهب تشیع در زمان شاه اسماعیل (۹۰۷-۹۳۰هجری قمری) در میان مردم شیعه ایران به طور چشم‌گیری شیوع یافت. در آغاز هنرمندانی که بیشتر از میان مردم عامه برخاسته بودند. صورت انبیاء و اولیاء و امامان و شهیدان کربلا به خصوص سالار شهیدان، امام حسین (ع) را روی پرده‌های کوچک و بزرگ نقاشی می‌کردند و در دسته‌های عزاداری عاشورا می‌گرداندند و یا به نمایش می گذاشتند تا عزاداران آنها را ببینند و زیارت کنند.
تصویرگران عامه در هنر شمایل‌نگاری گرایشی سخت متعصبانه به قدرت و شوکت معنوی داشته‌اند. این گرایش‌ها را در نقشینه‌کردن جلال و صنعت قدسیان و معصومان نشان داده‌اند. مشوقان و پشتیبانان این هنرمندان تصویرگر هم توده مردم جامعه بوده‌اند که در فرهنگ آنها مجموعه‌ای از گرایش‌ها و باور‌های ملی و دینی –مذهبی نهفته بوده است.
دکتر علی بلوکباشی