ذخیرۀ خوارزمشاهی

​

کتاب ذخیرۀ خوارزمشاهی را اسماعیل بن حسین جرجانی (سیداسماعیل جرجانی) پزشک، متفکر و نویسندۀ بزرگ ایرانی در سال­های 504 ـ 511 هجری قمری در خوارزم نوشت. بدون تردید ذخیرۀ خوارزمشاهی از جمله مهم­ترین آثار علمی در زبان فارسی و گنجینه­ای گرانبها از واژگان پزشکی در زبان فارسی است. جرجانی با یک واسطه شاگرد ابن سینا به شمار می­آید و ذخیرۀ خوارزمشاهی با الگوبرداری از کتاب ابن سینا،قانون در طب، تألیف شده است. ذخیرۀ خوارزمشاهی از نُه جزء که هرکدام «کتاب» نام دارد، تشکیل شده و ساختار کتاب (بر اساس کتاب­های نُه­گانه) شامل کلیاتی دربارۀ علم پزشکی، بیماری­شناسی و نشانه­شناسی بیماری­ها، بهداشت و شناسایی خوردنی­های مفید، روش­های درمان بیماری­ها، تب­ها، مسمومیت­ها و در نهایت داروهای مفرد است. نکتۀ قابل توجه دربارۀ این کتاب ساختار جالب و کاملاً دقیق آن است که حتی می­توان گفت از الگوی مشهورش، قانون در طب، نیز عالمانه­تر و دقیق­تر به نظر می­رسد.

بدون تردید جرجانی با تألیف ذخیرۀ خوارزمشاهی نام خود را به عنوان یکی از پاسداران زبان علمی فارسی جاودانه کرده است. ذخیرۀ خوارزمشاهی (ناظر به حجم بسیار زیاد آن) سه بار توسط مؤلف، سید اسماعیل جرجانی، خلاصه­ شده است. هر یک از این خلاصه­ها شکل کوچک­‌شده­ای از کتاب اصلی (ذخیره) به حساب می­آیند و به ترتیب، بر اساس حجم از بزرگ به کوچک، اغراض طبیّه، خفی علائی و یادگار نامیده می­شوند. ذخیرۀ خوارزمشاهی از جمله آثار زبان فارسی است که از فارسی به عبری و همچنین به زبان اردو نیز ترجمه شده است. گفتنی است با توجه به اهمیت کتاب مؤلف مدتی پس از پایان تألیف متن فارسی، متن عربی آن را نیز تهیه کرد، اما متن عربی هیچ‌گاه همانند متن فارسی مورد استقبال قرار نگرفت. از متن عربی فقط بخش اول کتاب شامل گزارشی دربارۀ کلیات دانش پزشکی باقی مانده است.