علم ارقام و اسطرلاب

​

حمزه اصفهانی اسطرلاب را عربی‌شده ستاره‌یاب می‌داند؛ ابزاری برای نمایش دادن وضعیت اجرام آسمانی، جهت‌یابی و حل مساله‌های مختلف نجومی. از نظرگاهی دیگر واژه عربی اصطرلاب از ترکیبی یونانی گرفته شده که ابزار فهم ستارگان معنا می‌شود. این ابزار در شکل های گوناگونی همچون اسطلاب مسطح، کروی، خطی و آمیخته در دسترس بوده است؛اما معمولاً هر جا واژۀ اسطرلاب به تنهایی به کار رود، منظور اسطرلاب مسطح شمالی است؛ چندین صفحه دایره‌وار فلزی از جنس‌ برنز، برنج، آهن یا فولاد که با دقت و استحکام ساخته شده‌اند، به آسانی جابه‌جا می‌شدند و به عنوان رایج‌ترین ابزار نجومی کهن ، به خصوص درایران دورۀ اسلامی تا اندازه زیادی تکامل یافته و استفاده می‌شدند.

اسطرلاب شبیه یک نقشه متحرک آسمان است که در آن ستارگان و مسیر خورشید، روی یک صفحۀ شبکه‌ای به نام عنکبوت تصویر شده‌اند. آرایه‌های گل و بوته‌دار عنکبوت نشان دهندۀ ستارگانی است که نامشان بر هر برگ نوشته شده است. عنکبوت‌ روی‌ صفیحه‌های گوناگونقرار می‌گیرد. بر هر یک از صفیحه‌ها، افق، خطوط مربوط به مختصات آسمانی و خطوط ساعت نقش می‌شوند. اگر برای نمونه عنکبوت روی صفیحه‌ای که افق بر آن تصویر شده است بچرخد، طلوع و غروب ستارگان و خورشید و مسیر حرکت آن‌ها در آسمان بازسازی خواهد شد.

از بین محاسبات نجومی که اسطرلاب انجام می‌دهد می‌توان به این موارد اشاره کرد: تعیین زمان از طریق مشاهده اجرام آسمانی، اندازه‌گیری فاصله‌هایی مانند عرض رودخانه‌ها، بلندی و فاصلۀ کوه‌ها، سنجش ارتفاع، سمت، بعد و مِیل خورشید و ستارگان، محاسبه زمان طلوع و غروب اجرام آسمانی، تعیین طول روز و شب، تعیین ظهر شرعی و اوقات سایر نمازهای پنجگانه و تعیین قبله. اگرچه در ذهن بسیاری از مردم اسطرلاب به ویژه همراه با کلمه رمل، یادآور طالع‌بینی و احکام نجوم است، اما واقعیت آن است که اسطرلاب یک ابزار محاسباتی و اندازه‌گیری است که با بهره‌گیری از آن می‌توان بسیاری از مسایل نجومی و هندسی را بدون نیاز به محاسبه حل کرد.