کوچک اما زیبا و دل‌ربا

​سفر به دنیای پرنقش‌ونگار قلمدان‌های لاکی کتابخانه و موزه ملی ملک

کوچک اما زیبا و دل‌ربا

قلمدان‌های تاریخی ناگفته‌های بسیار در دل دارند؛ از کاتبان و خوش‌نویسانی که قلم‌های هنرآفرین‌شان را در پستوی جان این قلمدان‌ها می‌گذاشتند، همچنین از نقاشان و نگارگرانی که با هنرشان، نقش‌هایی رنگ‌به‌رنگ بر تن آن‌ها می‌نگاشتند. بخشی از این ناگفته‌ها و روایت‌ها را می‌توان از تن پرنقش و نگار قلمدان‌های لاکی کتابخانه و موزه ملی ملک دریافت. این بیشتر این آثار کوچک اما گیرا و پرکشش تاریخی، در پرتوی شیوه نیکو و پسندیده وقف و اهدا در این گنجینه تاریخی گردآمده‌اند.

همه مردم در گذشته‌های دور از توانایی نوشتن بهره‌مند نبودند، از این‌رو باسوادان جامعه از جایگاهی ویژه برخوردار بودند. ابزار کتابت نیز همگانی نبود. باسوادان به ویژه کاتبان و خوش‌نویسان، همچنین نقاشان و نگارگران به وسیله‌ای نیاز داشتند تا ابزار کتابت و نوشتن را در آن نگه دارند. قلمدان‌های اینگونه زاده شدند. این وسیله زیبا از مواد گوناگون همچون فلز، عاج، چوب، خمیرکاغذ و کاغذ فشرده (به فرانسوی: پاپیه‌ماشه) ساخته شد. قلمدان‌ها اگرچه نخست با سادگی پدیدار شدند، اما روح زیبایی‌دوستی به ویژه در میان ایرانیان موجب شد این وسیله ساده با خلاقیت هنر دست استادکاران پیوند خورده، اثر ارزشمند هنری شود.وجود قلمدان‌های گوناگون، از فلزیِ مزین به حکاکی و زرکوبی، چوبیِ مشبک، منبت و نازک‌کاری شده، تا لاکی با نقش‌های گوناگون، نشان‌دهنده توجه و ذوق هنرمندان به قلمدان‌سازی است.

قلمدان‌های لاکی، از جنس لایه‌های فشرده کاغذی (پاپیه‌ماشه) پدید می‌آیند. پاپیه‌ماشه و نقاشی زیرلاکی از هنرهایی است که امروزه کم‌تر به آن توجه می‌شود. ماده اصلی پاپیه ماشه، خمیر کاغذ یا لایه‌های بهم چسبیده کاغذ است که روی قالبی ویژه، بیش‌تر از جنس چوب جای می‌گیرد. آن را پس از خشک شدن، از قالب نخستین جدا و پس از صیقل‌دادن، سطح آن را با لایه‌ای از ماده‌ای مانند گچ نقاشی آغشته می‌کنند. هنرمند سپس به سلیقه خود آن را تزیین و نگارگری می‌کند. نقاشی روغنی یا لاکی نیز پیشینه‌ای دراز دارد و در ایران رشد، تکامل و رواج یافته است. اوج خودنمایی البته آن در عرصه‌هایی به چشم می‌آید که با دین و مفاهیم دینی مرتبط شده است. پاپیه‌ماشه برای ساخت جلدهای روغنی، صندوقچه جواهرات، قاب‌آینه، رحل قرآن و قلمدان به کار می‌رود. هریک از این اشیا با بهره‌گیری از لایه‌های کاغذی و نقاشی لاکی تزیین شده‌اند.

گنجینه قلمدان‌های لاکی کتابخانه و موزه ملی ملک، پیوند هنر پاپیه‌ماشه (کاغذ فشرده) را با هنرهای قدیم ایرانی یعنی نگارگری و خوش‌نویسی را به زیبایی روایت می‌کنند. کتابخانه و موزه ملی ملک 93 قلمدان لاکی در گنجینه آثار تاریخی دارد. 20 قلمدان از میان این گنجینه در ویترین‌های تالارهای موزه‌ای به نمایش درآمده‌اند. پیشینه تاریخی این قلمدان‌ها به دوران‌های صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه بازمی‌گردد. بیش‌تر قلمدان‌های لاکی این موقوفه به کوشش حاج حسین آقا ملک، بنیان‌گذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک گردآوری شده‌اند. نیک‌اندیشانی دیگر در همین مسیر نیکو که آن واقف بزرگ پایه گذاشته است، در دهه‌های گذشته قلمدان‌هایی به این گنجینه اهدا کرده‌اند. عزت‌ملک ملک دختر بزرگ حاج حسین آقا ملک، ایران دست‌غیب بهشتی و علی حجت‌زاد از اینان‌اند. کتابخانه و موزه ملی ملک هم‌راستا با چنین کوشش‌های نیکوکارانه، خود نیز شماری قلمدان تاریخی برای گسترش گنجینه آثار لاکی در سال‌های گذشته خریده و به گنجینه افزوده است.

قلمدان‌های گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک در زمینه موضوعی گوناگونی بسیار دارند. نقش‌ها و نگاره‌هایی در زمینه‌های رزمی، بزمی، مجلس درس، تشعیری و تذهیبی روی آن‌ها به چشم می‌خورد. این طرح‌ها و نقش‌‌ها جلوه‌هایی گیرا به قلمدان‌ها بخشیده‌اند. قلمدان‌ها از این‌رو بیش‌تر به نام قلمدان‌نگاران شناخته می‌شوند. عباس شیرازی، لطفعلی شیرازی، محمدباقر، محمدصادق و محمدزمان، از قلمدان‌نگاران سرشناس تاریخی‌اند که آثاری از آنان در این گنجینه به چشم می‌آید.

گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک، از قلمدان‌های شکارگاهی، منظره‌پردازی، عرفایی، گل‌ومرغ و گل‌وبوته سرشار است. هریک از این آثار روایتگر جلوه و گوشه‌ای از فرهنگ و تاریخ این سرزمین است. قلمدان رزمی «جنگ چالدران» از نمونه‌های نفیس آثار لاکی این گنجینه به شمار می‌آید. استاد محمدباقر در سال 1161 قمری نگاره‌هایی از جنگ چالدران در دوران صفویه را بر این قلمدان نقش بسته؛ چنان که رقم طلایی‌رنگ «یا باقر العلوم 1161» در گوشه اثر به چشم می‌آید. محمدباقر در این سفارش پرکار دربار، نقشی با آبرنگ به شیوه پرداز، بر قلمدانی بزرگ رقم زده است. دستان هنرمند محمدهاشم، از قلمدان‌سازان بنام زندیه، ساخت بدنه قلمدان را به انجام رسانده است. او مُهرش را به شیوه‌ای زیرکانه بر لبه پایینی بدنه قلمدان روی کاغذی از طلا حک کرده است.

قلمدان لاکی «دراویش»، از دیگر نفایس وقفی حاج حسین آقا ملک است که پیشینه آن شاید به دوره قاجار برسد. نگاره‌هایی از شاعران، عارفان و صوفیان سرشناس دوره‌های گوناگون تاریخی همچون سعدی، شمس تبریزی و مولوی روی این قلمدان منحصربه‌فرد به نمایش درآمده اس. قلمدان‌های لاکی با نقش پسر و خرگوش، مادر و فرزند و زندگی روستایی از دیگر نمونه برجسته آثار لاکی تالارهای موزه‌ای کتابخانه و موزه ملی ملک به شمار می‌آیند. گل‌ومرغ در میان نقش‌هایی که هنرمندان قلمدان‌نگار در تاریخ آفریده‌اند، بیش‌ترین فراوانی را دارد. شیوه اجرای طرح گل و نشستن پرندگان، هریک از سبکی سخن می‌رانند که در یک دوره تاریخی مرسوم بوده است. نمونه‌هایی گوناگون از این گونه قلمدان‌ها در تالار آثار لاکی کتابخانه و موزه ملی ملک به چشم می‌آید.