دو قرآن خطی به خط خیال‌انگیز علاءالدین تبریزی در کتابخانه و موزه ملی ملک

​سفر به روزگار صفوی و دیدار با شاهکارهای یک خوش‌نویس بزرگ

دو قرآن خطی به خط خیال‌انگیز علاءالدین تبریزی در کتابخانه و موزه ملی ملک

مهتا باصفا

دو قرآن به خط خیال‌انگیز «علاءالدین محمد بن شمس‌الدین محمد حافظ تبریزی» ملقب به «ملا علابیک» یا «علاالدین تبریزی» یکی از هنرمندان مشهور و مورد توجه شاه طهماسب یکم صفوی، در میان قرآن‌های نفیس کتابخانه و موزه ملی ملک جای دارد. او از جمله خوش‌نویسان انگشت‌شمار تاریخ ایران است که در برابر ثلث‌نویسان عثمانی قد علم کرد و با استعداد فوق‌العاده‌­اش به استواری و استحکام قلم‌اش لطافت و ملاحت افزود و شیوه‌ای خاص برجای گذاشت که اکنون به ثلث ایرانی معروف است. «عبدالباقی تبریزی» و «علیرضا عباسی» دو هنرمند بزرگ، هنرآموخته مکتب اویند.

علاءالدین تبریزی از نوابغی بوده که در سال ۹۵۵ قرآنی را در ۶۰۲ صفحه ختم به آیه کرده و این موجب افتخار بوده که یک ایرانی نخستین بار قرآن را منظم کرده است، این در حالی است که شهرت دارد عثمان طه نخستین بار قرآن را ختم به آیه کرده است.

قرآن شماره 43 مجموعه کتابخانه و موزه ملی ملک، از قرآن‌های بسیار نفیسی است که در رمضان‌المبارک سال 964 قمری به دست هنرمند «علاءالدین تبریزی» روی کاغذ دولت‌آبادی کتابت شده و دارای رقم مصرح است. این مصحف شریف 312 برگ 15 سطری دارد. دو صفحه ابتدایی منقش و مُذّهب بوده، متن آن با زر به خط ریحان کتابت شده است. صفحات بعد مجدول به کمند، سرسوره‌ها و تقسیمات مُذّهب و سه سطر آغاز، میانی و انتهای صفحه به خط ثلث، با طلا و دوازده سطر میانی، به خط نسخ با مرکب مشکی و داخل جدول با نقوش گل و بوته طلائی کتابت شده، علایم وقف این نسخه نفیس، شنگرف و فواصل آیات با نقش دایره تزیین شده و علایم جزو، جزب و سجده با نقش شمسه و شرفه با زر لاجورد و شنگرف مزین شده است. اندازه قرآن 36 در 24.5 سانتی‌متر بوده، دارای جلد لبه‌دار ضربی سوخت با طرح لچک و ترنج و طلاپوش، جدول دور دارای کتیبه آیه‌الکرسی و آستر جلد معرق با رنگ‌های طلا، لاجورد، زنگار و نارنجی است. این نسخه از قرآن‌های هنری و شاذ درجه یک به لحاظ کتابت، تذهیب و تجلید است.

یکی دیگر از مصحف‌های شریف به قلم توانای «علاءالدین تبریزی»، قرآن شماره 39 گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک است. هنرمند خوش‌نویس این نسخه نفیس خطی را به سال 980 قمری روی کاغذ دولت‌آبادی با حاشیه آهار مهره کتابت کرده است. اندازه این مصحف 38 در 25 سانتی‌متر بوده، دارای جلد ضربی با حاشیه، لچک و ترنج با دو گوشواره طلاکوب و آستر تیماج سرخ با جدول طلاکوب است. این نسخه 431 برگ 13 سطری داشته و رقم مصرح کاتب را دارد. دو صفحه ابتدایی این مصحف شریف دارای حاشیه با نقوش هندسی و کتیبه‌های ترنج‌مانند تذهیب و ترصیع‌شده است. عنوان سوره‌ها در کتیبه بالا و تعداد آیات هر سوره در کتیبه زیرین با سفیدآب و متن این دو صفحه به خط ریحان و به زر کتابت شده است. در صفحات بعد، عناوین و تعداد آیات سوره‌ها در کتیبه‌ قلمدانی با زر نوشته شده، در هر صفحه، سه سطر آغاز، میانی (به زر) و انتهای صفحه به خط ثلث بوده، ده سطر میان، به خط نسخ با مرکب مشکی کتابت شده است. این مصحف مجدول به کمند، علایم وقف آن به رنگ شنگرف، و فاصله آیات دایره به رنگ زر و شنگرف و لاجورد؛ علایم جزو، حزب و سجده به زر کتابت شده است. این نسخه نفیس خطی یکی از قرآن‌های درجه یک هنری موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک به شمار می‌آید.