دبیری است از پیشه‌ها ارجمند، به بهانه روز قلم
به مناسبت روز قلم این نوشتار، به علت نامگذاری این روز به عنوان روز قلم می‌پردازد. افزون بر این نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه ملک با موضوع و محتوای قلم در حد مختصر معرفی می شود.
علیرضا حیدری
به پیشنهاد انجمن قلم ایران و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، روز چهاردهم تیرماه، به عنوان «روز قلم» در تقویم رسمی ایران به ثبت رسیده است. ظاهرا علت نامگذاری این روز به جشن تیرگان ارتباط دارد که به روایت ابوریحان بیرونی، چهاردهم تیرماه است و آن را تیرگان بزرگتر هم می‌نامیدند:
«... و نام این روز تیر است که عطارد باشد که ستاره نویسندگان است و در این روز بود که هوشنگ نام برادر خود را بزرگ گردانید و دهقنه را به او داد و دهقنه و کتابت یک چیز است و این روز را از راه اجلال و اعظام عید گردانید و در این روز هوشنگ مردم دنیا را امر کرد که لباس کاتبان بپوشند و دهقانان را نیز بر همین کار امر کرد و از این روز ملوک و دهقانان و مؤبدان و غیر ایشان این لباس را پوشیدند و تا روزگار گشتاسپ از راه اجلال کتابت و اعظام دهقنه این رسم باقی بود...» (بیرونی*، 1386: 336-335).
ضمن بزرگداشت تمامی بزرگان عرصۀ قلم در فرهنگ ایران، سه نمونه دربردارندۀ مفهومی بلند پیرامون قلم (نویسندگی) و اهل قلم (دبیران و نویسندگان) را بر بنیاد آثار موجود در کتابخانۀ ملک مطالعه می‌کنیم:
قرآن
در کتاب آسمانی مسلمانان، سوره‌ای با نام قلم وجود دارد و همین اهمیت و ارزش قلم را در فرهنگ اسلامی نشان می‌دهد:
تصویر آغاز سورۀ قلم و آیۀ نون و القلم و ما یسطرون از قرآن شمارۀ 14 کتابخانۀ ملی ملک، کتابت شعبان 1236 هجری
تصویر دو صفحۀ آغاز متن قرآن (سوره حمد و آغاز بقره به همراه آرایه‌های پیرامون صفحه) از نسخۀ شمارۀ 14
تصویر همان آیه از قرآن شمارۀ 20 کتابخانۀ ملی ملک، کتابت اوایل قرن 13 هجری
تصویر صفحه آغازین نسخه (دعای قبل از تلاوت)، همراه با آرایه‌های تذهیب و ترصیع و شمسه و دو سر ترنج طلااندود در مرکز صفحه
قرآن شمارۀ 17، کتابت دورۀ صفویه
تصویر جلد همان نسخه
شاهنامه
در شاهکار فردوسی، در میانۀ گفتار بزرگمهر، حکیم روزگار ساسانیان، اهل قلم (دبیران) چنین ستوده شده‌اند:
...دبیری بیاموز فرزند را
چو هستی بود خویش و پیوند را
دبیری رساند جوان را ببخت
شود ناسزا زو سزوار تخت
دبیریست از پیشه‌ها ارجمند
ازو مرد افکنده گردد بلند
تصویر ابیات ستایش دبیر و دبیری در شاهنامه فردوسی نسخۀ 6031.1 کتابت شعبان 833 هجری (شاهنامه نوشته شده برای بایسنغرمیرزا)
دیوان مسعود سعد سلمان
وی در یکی از قصایدش به مدح قلمپرداخته است و مطالبی نغز را بیان کرده است:
من بدین آخته زبان قلم
گفت خواهم ز داستان قلم
یار بایدش کرد انگشتان
تا شود مرکب روان قلم
داستان در جهان فراوانست
نیست یکداستان چو ان قلم ...
تصویر قصیدۀ ستایش قلم که در ادامه به مدح یکی از بزرگان هم اشاره شده است؛ از نسخۀ 5086، کتابت سال 1207 هجری
* بیرونی، ابوریحان (1386). آثار الباقیه. ترجمه اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.