پرتوی از خورشید خوارزم
به مناسبت روز بزرگداشت خوارزمی و روز فناوری اطلاعات در ۲۲ تیر در این نوشتار به معرفی رساله‌ای از خوارزمی موجود در کتابخانۀ ملی ملک پرداخته می‌شود.
به مناسبت روز بزرگداشت خوارزمی و روز فناوری اطلاعات در 22 تیر در این نوشتار به معرفی رساله‌ای از خوارزمی موجود در کتابخانۀ ملی ملک پرداخته می‌شود.
به قلم علیرضا حیدری
ابوعبدالله محمد بن موسی خوارَزْمی، ریاضیدان، اخترشناس و جغرافیدان نامدار ایرانی نیمۀ دوم سدۀ ۲هجری و ربع نخست سدۀ ۳ هجری است.
خوارزمی درگذشته در حدود سال 232 قمری، ریاضیدان، منجم، جغرافیدان و مورخ ایرانی، یکی از بزرگترین دانشمندان روزگاران است. به‌رغم آوازۀ بلند خوارزمی و جایگاه ویژه‌اش در تاریخ علم، از زندگی او جز اشاراتی کوتاه یافت نشده و اطلاع مستندی در دست نیست (خوارزمی، 1363: مقدمۀ مترجم، 9).
ابن‌ندیم آثار خوارزمی را چنین برشمرده است: کتاب الزیج (دارای دو روایت)؛ کتاب الرخامة؛ کتاب العمل بالاسطرلاب (کار با اسطرلاب)؛ کتاب عمل الاسطرلاب (ساخت اسطرلاب)؛ و کتاب التاریخ. براساس منابع دیگر، این آثار را می‌توان بر فهرست ابن‌ندیم افزود: الجبر و المقابلة، الجمع و التفریق، الحساب الهندی، صورة الارض و استخراج تاریخ الیهود (نیک‌فهم خوب‌روان، کرامتی، 1398).
روانشاد حسین خدیوجم، در مقدمۀ ترجمه کتاب مهم خوارزمی، دربارۀ آن چنین می‌نویسد:
«کتاب جبر وی نخستین کتابی است که به نام جبر و مقابله نوشته شده است و نویسنده آن را می‌توان به عنوان یکی از بنیان‌گذاران علم جبر نام برد. اسم علم جبر در زبانهای اروپایی از نام این کتاب گرفته شده است» (خوارزمی، 1363: 9)
او در کتاب جبر و مقابله می‌گوید دانشمند سه گونه است:
«یا مردی است که برای نخستین بار دانشی ناشناخته را می‌شناسد یا می‌شناساند و آیندگان را میراث‌خور علمی خود می‌سازد. یا مردی است که آثار برجای ماندۀ پیشینیان را شرح و تفسیر می‌کند، و مطالب مبهم و پیچیدۀ کتابها را روشن می‌سازد؛ برای بیان مطلب راه ساده‌تری نشان می‌دهد و نتیجه‌گیری را آسان می‌کند. یا مردی است که در برخی از کتابها به نادرستی و آشفتگی برمی‌خورد، پس نادرستیها را اصلاح می‌کند، و آشفتگی‌ها را سامان می‌بخشد؛ با خوشبینی به کار مؤلف می‌نگرد، بر او خرده نمی‌گیرد، و از این که متوجه خطا و اشتباه دیگران شده به خویشتن نمی‌بالد» (همان: 36).
پس از مقدمۀ خوارزمی، فصول کتابش عبارتند از:
تعریف علم حساب و جبر، جذر و مال و عدد، باب ضرب، باب جمع و نقصان، قسم: تقسیم، قسمت، باب مسائل ششگانه، باب مسائل گونه‌گون، باب معاملات و باب مساحت؛ در ادامه نیز کتاب الوصایا (مسائل حساب و ریاضی از جهت مالی در وصیت‌نامه) و باب تکمله به کتاب افزوده شده است که موضوع آن حساب دور است: «حساب دور و وصایا: بخشی از علم حساب در نزد مسلمانان بوده که از جبر و مقابله سرچشمه گرفته است. یعنی فقیهان هرگاه در تقسیم میراث به «دور» برخورد می‌کردند و حل مسأله برای آنان دشوار می‌شده، از این علم استفاده می‌نمودند» (همان: 173، پانوشت 1 از مترجم).
در کتابخانۀ ملک رسالۀ المساحة از کتاب جبر و مقابله به شماره اموال 3418.11 به تاریخ 996 هجری موجود است.
این رساله چنین آغاز می‌شود:
«بدان که معنی «یک ضرب در یک» تعیین مساحت است، و مفهوم آن یک ذراع ضرب در یک ذراع است، پس هر سطح متساوی الاضلاع و الزوایا را، که ضلع آن از هر طرف واحد باشد، واحد می‌گویند» (همان: 104).
صفحۀ نخست رسالۀ المساحه، از نسخۀ 3418
در ادامه سایر صفحات این رساله را می‌بینیم:
خوارزمی، محمد بن موسی (1363). جبر و مقابله. ترجمه حسین خدیوجم، تهران: اطلاعات.
نیک‌فهم خوب‌روان، سجاد، کرامتی، یونس (1398). «الخوارزمی». دائرة المعارف بزرگ اسلامی.