مهرگان ایرانیان در کتابخانه و موزه ملی ملک

​علیرضا حیدری

مهر در زبان فارسی به معنی «عشق، دوستی، خورشید، ماه هفتم خورشیدی» و «میتر:mitr» به معنی «دوستی و مهر و پیمان» در فارسی میانه و «میترَ:mitra» در سنسکریت و «میثرَ:mithra» در اوستائی به معنی «عهد و پیمان و دوستی»، در میان هندیان و ایرانیان عصر باستان نام ایزدی است بزرگ که موکل است بر «پیمان‌ها». بنابر سرودۀ «مهریشت» او 1 هزار گوش و 10 هزار چشم دارد برای محافظت از پیمان‌ها. روشنی آغازین سپیده‌دمان پیش از برآمدن خورشید از اوست. بدین روی مهر به خورشید پیوسته و در فارسی دری به معنی «خورشید» هم آمده است. در تاریخ ملی ایرانیان، پس از هزار سال پادشاهی ضحاک، فریدون با پشتیبانی کاوۀ آهنگر و دیگر ایرانیان بر آن شاه تازی می‌آشوبد و او را شکسته و بسته در دماوند به بند می‌کشد و به جایش بر تخت می‌نشیند. این رویداد را در مهرگان گرامی می‌دارند. در گاه‌شماری کهن ایرانی هر گاه نام روز با نام ماه برابر می‌شد آن را جشن می‌گرفتند. روز شانزدهم هر ماه «مهر» نام داشت و روز مهر از ماه مهر را مهرگان می‌نامیدند و این جشن را گرامی می‌داشتند. چون خیام در اصلاحات تقویم جلالی (خیامی) 6 ماه نخست را 31 روز در نظر گرفت میان گاه‌شمار خیامی و گاه‌شمار باستانی در نیمۀ دوم سال 6 روز فاصله وجود دارد. از این روی روز 10 مهر در تقویم کنونی برابر است با 16 مهر در گاه‌شمار باستانی. از روزگار قدیم مهرگان در دو بخش مهرگان کوچک و بزرگ از 10 تا 16 مهر گرامی‌ داشته می‌شد. جشن مهرگان در سال 1403 در فهرست میراث ‌فرهنگی ناملموس ایران در کمیته بین‌الدولی میراث‌فرهنگی یونسکو جای گرفت. ایران و تاجیکستان با هم این آیین را به ثبت رساندند. در گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک آثاری پیوسته به جشن مهرگان موجود است: 

تمبر 6 ریالی جشن مهرگان در سال 1343 با شماره اموال 1345.10.01088 و تصویری از نگارۀ ایزد مهر در آثار باستانی

تمبر 200 ریالی کنگره بزرگداشت فردوسی در سال 1369 با شماره اموال 1369.10.02125 و تصویری از در بند شدن ضحاک به دست فریدون در مهرگان بر بنیاد یکی از نسخه‌های خطی شاهنامه

تصویری از برخاستن کاوه علیه ضحاک موجود در یکی از نسخه‌های چاپ سنگی شاهنامه در کتابخانه و موزه ملی ملک

تصویر بر تخت نشستن فریدون و برگزاری جشن مهرگان از یک چاپ سنگی شاهنامه موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک

تصویری از یک بخش قصیدۀ مدحی منوچهری دامغانی که در این بخش به توصیف مهرگان پرداخته منقول از یک نسخه خطی دیوان منوچهری کتابت قرن 11 هجری با شماره اموال 1015