حاج حسین آقا ملک؛ بازرگان‌مرد فرهنگی
امروز، چهارم امرداد ۱۳۹۶ خورشیدی، دقیقا ۴۵ سال از درگذشت حاج حسین آقا ملک می‌گذرد؛ مردی بزرگ در تاریخ نیکوکاری و فرهنگ و تاریخ این سرزمین. تاریخ و فرهنگ در ایران، وام‌دار او است؛ فرهنگ‌وری که با بهره‌گیری از دارایی موروثی خانوادگی، آثار تاریخی و کتاب‌های خطی چند هزار ساله ایران را خرید، گرد آورد و وقف کرد تا از گزند روزگار و دست‌اندازی دهر در امان بمانند.
چهل و پنجمین سال درگذشت بزرگ‌مردی که دستی گشاده و دلی باز داشت
حاج حسین آقا ملک؛ بازرگان‌مرد فرهنگی
امروز، چهارم امرداد 1396 خورشیدی، دقیقا 45 سال از درگذشت حاج حسین آقا ملک می‌گذرد؛ مردی بزرگ در تاریخ نیکوکاری و فرهنگ و تاریخ این سرزمین. تاریخ و فرهنگ در ایران، وام‌دار او است؛ فرهنگ‌وری که با بهره‌گیری از دارایی موروثی خانوادگی، آثار تاریخی و کتاب‌های خطی چند هزار ساله ایران را خرید، گرد آورد و وقف کرد تا از گزند روزگار و دست‌اندازی دهر در امان بمانند.
به گزارش روابط عمومی کتابخانه و موزه ملی ملک، موقوفه آستان قدس رضوی، ایران از گذشته‌های دور تا امروز، مال‌داران و ثروتمندانی فراوان به خود دیده است که همه، نیک نمی‌اندیشیده‌اند. نیز نیک‌اندیشانی بسیار داشته است که مال به فراوانی نداشته‌اند. از میان آنان، ستارگانی درخشیده‌اند که هر دو دارایی، «مال» و «نیک‌اندیشی» را، با هم یکجا آورده‌اند. حاج حسین آقا ملک، بنیان‌گذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک، همچنین اهداکننده و واقف چند میلیون متر مربع زمین در خراسان و تهران برای بهره‌گیری مردم و نیز بسیاری کارهای عام‌المنفعه دیگر، راه و رسم دل‌کندن و زیستن به نیکوکاری، دارایی و توانایی برای یاری به دیگران را به ما آموخت. او زمین وقف و هبه کرد، باغ‌های شخصی خویش را برای بهره‌گیری مردم اهدا کرد، به تجدید بنای شیرخوارگاه کمک رساند، شهریه و مستمری سالانه به مستمندان آبرومند و کارمندان از کارافتاده کهن‌سال اختصاص داد، کفالت نوباوگان را برعهده گرفت، دبستان و دبیرستان، بیمارستان، مسجد و حمام ساخت و قنات و چاه وقف کرد تا مردمان سرزمین‌اش از ثروتی که پدر برایش به یادگار گذارده بود، بهره بگیرند. او سرانجام در ششم آبان 1316 خورشیدی، هشتاد سال پیش، کتابخانه و موزه ملی ملک را بر بارگاه آسمانی امام رضا علیه‌السلام وقف تقدیم کرد تا همگان از سرچشمه وقف و نیکوکاری وی بهره‌مند شوند. دیگر وقف‌نامه‌های او که بیش‌تر، زمین‌هایی گسترده را در خراسان دربرمی‌گرفتند، در دهه‌های بعد سازمان یافته و تنظیم شدند.
کتابخانه و موزه ملی ملک، نخستین موزه وقفی- خصوصی ایران و یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی به شمار می‌آید. گنجینه‌ای که در گذشته، فخر بازار بین‌الحرمین تهران بود و امروز از پسِ هشت دهه روزگار پرحادثه، نگین انگشتری محوطه تاریخی باغ ملی تهران است. این مجموعه، دو بخش کتابخانه و موزه را با گنجینه‌ای از نفایس فرهنگی ایران از جمله نسخه‌های خطی، سکه‌ها، تمبرها، قالی‌ها و تابلوهای نقاشی تاریخی به همراه برترین آثار خوشنویسی و نگارگری تاریخ ایران در خود جای داده است.
سلسله‌جنبان کاروان نکویی
حاج حسین آقا ملک در 10 خرداد 1250 خورشیدی در تهران زاده شد. خانواده‌اش اصالتاً تبریزی و مجتهدزاده بودند. پدربزرگ‌اش، آقا مهدی اما به کسوت روحانیان درنیامد و در جنگهای ایران و روس به قشون دولتی پیوست. او که از دوستان میرزاتقی خان امیرنظام (امیرکبیر آینده) بود پس از جنگ به بازرگانی روی آورد. امیرنظام، همزمان با درگذشت محمد شاه قاجار، پیشکار ناصرالدین میرزای ولیعهد در آذربایجان بود. او توانست با گرفتن مبلغ 100هزار تومان از آقا مهدی به عنوان قرض، ولیعهد را به تهران آورده، بر تخت سلطنت بنشاند. آقا مهدی نیز در این زمان به تهران آمد و لقب ملک‌التجاری را از ناصرالدین شاه دریافت کرد. این لقب پس از آقا مهدی به فرزندش محمدکاظم رسید. او همچون پدر به دنیای تجارت وارد شد و فعالیت‌هایش به اقتضای زمانه، به وادی سیاست نیز کشیده شد.
حسین به همراه دو برادر و سه خواهر، در خانه چنین پدری پرورش یافتند. حسین همزمان با فراگیری علوم قدیمه، دور از چشم پدر که مدرسه‌های جدید را مخلّ دیانت میدانست، چندی به مدرسه فرانسوی آلیانس رفت تا زبان فرانسه بیاموزد. در آنجا با کسانی چون محمدعلی فروغی، ادیب و نخست‌وزیر دهه‌های بعد همدوره شد.
محمدکاظم ملک‌التجار، از راه تجارت و به ویژه زمین‌های گسترده‌ای که در خراسان خریداری کرده بود، ثروتی انبوه برای فرزندان به میراث گذاشت؛ اساس دارایی حاج حسین آقا ملک از این‌ها سرچشمه گرفت. او هنگامی که در 28 سالگی به دستیاری پدر برای اداره املاک خراسان به آن دیار سفر کرد، به روایت خویش، در مسیر همان سفر پس از تماشای نسخه‌ای از دیوان ابن یمین فریومدی شاعر سده ششم هجری در نیشابور و نیز آشنایی با پاره‌ای از نفایس حرم رضوی، به گردآوری نسخه‌های خطی و تشکیل کتابخانه علاقه‌مند شد. او حدوداً از سال 1287 خورشیدی، کتابخانه‌اش را در مشهد بنیان گذارد، و پس از وفات پدر با جابه‌جایی آن به خانه پدری در بازار بین‌الحرمین تهران، در اختیار اهل فضل و دانش قرار داد. حاج حسین آقا ملک گنجینه ارزشمندش را به همراه خانه پدری و اثاثیه آن در 6 آبان 1316 خورشیدی وقف آستان امام رضا (ع) کرد. این مجموعه، شامل هزاران نسخه نفیس خطی و چاپ سنگی، آثاری چون فرش‌ها، مبلمان، تابلوهای نقاشی، تمبر، سکه، آثار لاکی (روغنی)، خوشنویسی و نگارگری است. حاج حسین آقا ملک همچنین املاک و مستغلات فراوانی را در تهران و خراسان بر امور خیریه و عام‌المنفعه وقف و اهدا کرد و بدین ترتیب در جایگاه بزرگ‌ترین واقف تاریخ معاصر ایران نشست. این واقف فرهیخته و دوستدار فرهنگ، در سوم مردادماه سال 1351 خورشیدی در 101 سالگی از جهان چشم فروبست و در حرم امام رضا (ع) به خاک سپرده شد. بدین‌ترتیب تولیت موقوفات ملک به ویژه کتابخانه و موزه ملی ملک مستقیما در اختیار آستان قدس رضوی قرار گرفت. کتابخانه و موزه ملی ملک پس از درگذشت واقف، به فعالیت خود در همان مکان و گستره جغرافیایی در بازار تهران ادامه داد. در سال‌های پس از انقلاب اسلامی 1357، بافت جمعیتی، فرهنگی و اجتماعی بازار تهران به دگرگونی‌هایی اساسی دچار و بدین ترتیب تداوم حیات فرهنگی کتابخانه و موزه ملی در آن فضای جدید با تردیدهایی روبه‌رو شد. با دریافت همین مساله، آستان قدس رضوی، از وجود قطعه زمینی در محوطه تاریخی میدان مشق (باغ ملی کنونی) بهره جست که حاج حسین آقا ملک در زمان زندگی خویش با هدف گسترش کتابخانه و موزه در آنجا تدارک دیده و وقف کرده بود. عملیات ساختمانی در سال 1364 آغاز شد و ساختمان تازه با کاربری کتابخانه و موزه در هفت طبقه با بهره‌گیری از معماری اسلامی در سال 1376 گشایش یافت. کتابخانه و موزه ملی ملک بدین ترتیب 24 سال پس از درگذشت بنیان‌گذار و واقف، به ساختمان نو در محوطه میدان مشق منتقل شد. کتابخانه و موزه ملی ملک از آن روزگار تا امروز در این ساختمان زیبا که جلوه‌هایی تحسین‌برانگیز از معماری ایرانی- اسلامی را به نمایش گذاشته است، به مخاطبان کتابخانه و موزه خدمات فرهنگی می‌رساند.
