آیین گرامی‌داشت میلاد فرخنده حضرت فاطمه سلام‌الله علیها برگزار شد
کتابخانه و موزه ملی ملک، آیین گرامی‌داشت میلاد حضرت فاطمه سلام‌الله علیها را به سنت جاری و برپایه سفارش حاج حسین آقا ملک در وقف‌نامه این گنجینه بزرگ در روز چهارشنبه ۱۶ اسفند ۱۳۹۶ خورشیدی برگزار کرد.
آیین گرامی‌داشت میلاد حضرت فاطمه سلام‌الله علیها در کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد
زنان واقف، هنرمند و نیکوکار در تاریخ ایران و اسلام
آیین گرامی‌داشت میلاد حضرت فاطمه (سلام‌الله علیها) به سنت جاری و برپایه سفارش حاج حسین آقا ملک در وقف‌نامه این گنجینه بزرگ در روز چهارشنبه 16 اسفند 1396 خورشیدی برگزار شد. این مراسم یکی از هفت جشن وقف‌نامه‌ای نخستین موزه‌ی وقفی- خصوصی ایران است که هر سال بر پایه سفارش بنیان‌گذار کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار می‌شود.
به گزارش روابط عمومی کتابخانه و موزه ملی ملک، موقوفه آستان قدس رضوی،دکتر الهام ملک‌زاده، نخستین سخنران این آیین گرامی‌داشت درباره «زنان واقف در تاریخ ایران» سخن راند. این عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به موقوفات زنان شهر تهران در اواخر دوره‌های قاجار و پهلوی در یک بازه زمانی 50 ساله، یادآور شد: «زنان در عرصه وقف به عنوان نهاد اجتماعی و مدنی نقشی بسیار مهم داشتند. با توجه به احکامی که در زمینه وقف وجود دارد، درمی‌یابیم زنان ایرانی در آن زمان از استقلال مالی برخوردار بودند، در حالی که زنان در غرب تا سال 1900 میلادی مالک اموال خود نبودند و هرچه به دست می‌آوردند، همگی برای صاحب اصلی یعنی همسرشان بود. زنان ایرانی اما می‌کوشیدند با دارایی‌هایشان نقشی سودمند در جامعه داشته باشند. آنان اموال خود را در زمینه‌هایی گوناگون همچون مسجد، بیمارستان، آب‌انبار، کتابخانه و مدرسه وقف می‌کردند».
این استاد دانشگاه در رشته تاریخ با اشاره به نقش موقوفات زنان در زنده نگه‌داشتن عیدها و مراسم مذهبی و عزاداری‌ها افزود: «همواره بخشی از موقوفات زنان، برای مراسم عزاداری ائمه اطهار علیهم‌السلام به ویژه امام حسین علیه‌السلام بوده است. زنان ایرانی در تاریخ به رونق نهاد وقف و افزایش گستره و شمار آن یاری فراوان رسانده‌اند. این ویژگی از روحیه مسولیت‌پذیری، آگاهی، حس دردمندی اجتماعی و دین‌مداری بانوان برآمده است».
دکتر الهام ملک‌زاده درباره تاثیرگذاری اجتماعی زنان تهرانی در گستره نیکوکاری در سده نوزدهم میلادی هم‌زمان با حاکمیت قاجار گفت: «شمار زنان واقف در این دوران نیز بسیار بوده است. گرچه ما از وضعیت مالی بانوان آن دوره آگاهی‌هایی چندان نداریم اما سندهای برجای‌مانده از موقوفه‌های آن زمان نشان می‌دهد بیش‌تر زنان واقف هیچ کارگزار و وکیلی برای خود در نمی‌گرفته، بیش‌تر خودشان املاک موقوفی‌شان را اداره می‌کردند. در وقف‌نامه‌های تهران که معمولا مربوط به قاجار است، از یک هزار و 360 مدخل وقفی سخن به میان آمده که حدود 170 مورد یعنی حدود 15 درصد برای زنان بوده است؛ هرچند، این آمار برپایه آمار موقوفاتی است که تاکنون شناسایی شده و مسلما شمار آن‌ها بیش‌تر بوده است. از 187 سند وقفی در دو دهه نخست سده چهاردهم خورشیدی نیز 47 مورد به کوشش نیک‌خواهانه زنان بازمی‌گشته است. نکته مهم این که زنان در آن روزگار هنوز چندان استقلال مالی نداشته، در گستره‌های اجتماعی حضوری گسترده نمی‌یافتند».
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی درباره کارکرد موقوفات زنان و نوع موقوفه‌ها و شرط‌های مربوط به کارکرد آن‌ها در سده‌های سیزدهم و چهاردهم خورشیدی گفت: «حدود 75 درصد موقوفه‌های زنان برای عزاداری‌ها و مراسم مذهبی بوده است. موقوفه حلیمه خاتون در در شهر ری برای تعزیه‌خوانی، از این نمونه‌ها به شمار می‌آید. در پاره‌ای از سندهای وقفی، اصطلاح روضه‌خوانی به جای تعزیه‌خوانی آمده که اینگونه وقف‌ها برای تامین دستمزد روضه‌خوانان و تهیه آب و قهوه و غذا و دیگر وسایل مراسم عزاداری بوده است».
دکتر الهام ملک‌زاده با اشاره به دوران پهلوی اول و محرومیت مردم از عزاداری محرم در آن برهه تاریخی یادآور شد: «مردم در این دوران در پستوی خانه‌هایشان مراسم عزاداری برپا می‌کردند. وقف‌هایی نیز در همان زمان در این زمینه وجود داشته است، مانند خانه‌ای که فردی به نام صغری خانم دختر حاج سیدعلی فرش‌فروش کاشانی در خیابان ارامنه برای عزاداری وقف کرده بود تا هر سال 3 شب احیا در ماه رمضان و همچنین روضه حضرت زهرا سلام‌الله علیها در آنجا برپا شود. وقف‌ها البته همگی از این سنخ نبودند، مثلا پاره‌ای از واقفان سرمایه‌شان را در راه خیرات و مبرات وقف می‌کردند؛ در زمینه‌هایی چون تزویج طلاب و سادات و کارهایی عام‌المنفعه‌ای مانند رسیدگی به ایتام و تنگ‌دستان».
وی با اشاره به طبقه واقفان و میزان درآمد و دارایی آنان افزود: «طبقه واقف تا پیش از دوران پهلوی معمولا از متمکنان اجتماع، نه از طبقات پایین بودند. این واقفان گاه با واگذاری وقف به متولی، عایدی‌های آن را به کارهای عام‌المنفعه یا همان خیرات و مبرات اختصاص می‌دادند. پاره‌ای نیز جدا از دیگر زمینه‌های وقف، زمین‌هایی را برای قبرستان وقف می‌کردند.؛ همچون یک زن مسلمانی که زمینی را در محله پایین شمشک برای قبرستان وقف کرد».
این پژوهشگر و نویسنده در زمینه تاریخ یاریگری ایران در پایان تصریح کرد «حضور زنان در عرصه وقف در مجموع هم به سود دولت‌ها و حاکمان بوده چون بخشی از کار به دست خود مردم انجام می‌شده، هم برای زنان محیطی امن برای فعالیت به شمار می‌آمده، هم نیازهای معنوی مردم را در همین راستا برطرف می‌کرده است».
گوهرشاد؛ بانوی نیکوکار در تاریخ
دکتر علی سروری مجد دبیر جایزه جهانی گوهرشاد، دومین سخنران این آیین گرامی‌داشت بود. او درباره «بانو گوهرشاد، واقف و حامی فرهنگ» گفت: «بانو گوهرشاد در سال 871 قمری درگذشت. این زن نیکوکار با پایه‌گذاری مسجد باشکوه گوهرشاد در سال 821 قمری، نام‌اش را ماندگار کرد. او زمانی دگرگونی بزرگ فرهنگی و تمدنی در ایران پدید آورد که تیموریان خون‌خواری‌هایی زیاد در جنگ‌هایشان انجام می‌دادند».
وی درباره اهمیت مسجد گوهرشاد یادآور شد: «حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام در آن زمان، ضریح کنونی مطهر ایشان و مسجد بالای آن بوده که 200 تا 300 متر مربع گستره داشته است. بانو گوهرشاد اما با ساختن آن مسجد بی‌نظیر با رواق‌های گوناگون، حدود یک هکتار به فضای پیرامون حرم افزود. وقف‌نامه مسجد گوهرشاد نیز یکی از فاخرترین و قوی‌ترین وقف‌نامه‌هایی موجود در آستان قدس رضوی به شمار می‌آید که همه نکته‌ها و مساله‌ها در آن بسیار دقیق پیش‌بینی شده است».
دکتر سروری مجد با اشاره به جنبه‌های گوناگون جایزه جهانی گوهرشاد که در حوزه‌های کارهای عمرانی، پزشکی، رسانه‌ای و ایثار و شهادت برپا می‌شود و جوایزی را برای بانوان نیکوکار و واقف در نظر می‌گیرد، افزود: «الزاما همه واقفان نباید ثروتی کلان داشته باشند. مثلا ما معلمی را می‌شناسیم که تاکنون 250 مدرسه در مناطق محروم ساخته است یا پزشکی متعهدی سراغ داریم که تاکنون 50 هزار نفر را رایگان ویزیت کرده و 5 هزار عمل جراحی رایگان در مناطق محروم انجام داده است».
ام سلمه قاجار؛ هنرمندی نیکوکار
فاطمه قاضیها پژوهشگر تاریخ قاجار، دیگر سخنران آیین گرامی‌داشت میلاد حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها بود. او درباره «ام سلمه، خوش‌نویسی در دوره قاجار» و زندگی پرفراز و نشیب آن بانوی هنرمند سخن راند. این پژوهشگر پس از اشاره به جزییاتی درباره زندگی ام سلمه قاجار افزود: «زنان فرهنگ‌ساز در تاریخ ایران، بیش‌تر شاعر بوده‌اند. البته مسلما در این گستره نیز با دشواری‌هایی روبه‌رو بوده‌اند. ام سلمه (گلین‌خانم)، یکی از آنان به شمار می‌آید. او از شاعران و خوش‌نویسان سده‌های سیزدهم و چهاردهم هجری و از دختران هنرمند و نیکوکار فتحعلی شاه قاجار بوده است».
قاضیها یادآور شد: «ام سلمه، مشق خوش‌نویسی را نزد آقا محمود آغاز کرد و برای تکمیل هنر خود نزد احمد نیریزی رفت و از او نیز بهره فراوان برد. این بانو البته از هنر تذهیب و آرایه‌های گوناگون نیز بی‌بهره نبود و آثار گوناگون هنری برجای نهاد. نسخه خطی دعای صباح امیرالمومنین علیه‌السلام از آن دسته آثار وی به شمار می‌آید. او همچنین مسجدی در کرمانشاه بنیان گذارد و برجای نهاد که یکی از موقوفه‌هایش به شمار می‌آمد. این مسجد امروز با نام مسجد نواب شناخته می‌شود».
روایتی از کوشش‌های آستان قدس رضوی برای تعالی جایگاه زنان
نجمه مشهدی‌تفرشی رییس اداره کتابخانه و نماینده بانوان کتابخانه و موزه ملی ملک نیز یکی از سخنرانان جشن میلاد حضرت زهرا سلام‌الله علیها بود. او با اشاره به هشتادمین سالگرد وقف کتابخانه و موزه ملی ملک گفت: «از آنجا که من در جایگاه نماینده بانوان شاغل در این گنجینه بزرگ سخن می‌گویم، به آگاهی می‌رسانم مرکز امور بانوان خانواده از یک سال پیش در آستان قدس رضوی با هدف حفظ و ارتقای جایگاه بانوان شاغل در این نهاد بزرگ پدید آمده است. همچنین طرح «ریحانه» در میانه ایام شهادت تا میلاد حضرت زهرا سلام‌الله علیها با برنامه‌های گوناگون فرهنگی در دو سال گذشته در همه موسسه‌ها و سازمان‌های آستان قدس رضوی برگزار شده است. کتابخانه و موزه ملی ملک نیز در همین راستا تورهای ویژه بازدید بانوان، نمایشگاه‌های گوناگون همچون «گل و مرغ با آثار بانوان هنرمند» برپا کرده است. در یک سال فعالیت مرکز امور بانوان، سند راهبردی تکریم زنان شاغل و تعالی جایگاه و منزلت خانواده کارکنان آستان قدس رضوی تهیه شده که به زودی در رواق حضرت فاطمه سلام‌الله علیها با حضور تولیت معزز آستان قدس رضوی رونمایی خواهد شد. هدف برپایی این مرکز، رساندن حقوق بانوان شاغل به آنان است.
منقبت‌خوانی در وصف جایگاه مادر
منقبت‌خوانی، پایان‌بخش آیین گرامی‌داشت میلاد حضرت زهرا سلام‌الله علیها در کتابخانه و موزه ملی ملک بود. مرشد مجتبی حسن‌بیگی با اجرایی زیبا در توصیف مقام و جایگاه مادر و در منقبت حضرت فاطمه سلام‌الله علیها، فضایی جذاب به این آیین بخشید. مهمانان در پایان از نمایشگاه‌های «گل و مرغ؛ آثار بانوان هنرمند» و «تک اثر چهاردهم؛ مجله زبان آموزگار» بازدید کردند.
گزیده تصویرهای این آیین فرخنده و باشکوه را می‌بینید؛
