پیوند دنیای دیجیتال با گوشه‌ای از هنر معماری سنتی چه دستاوردهایی دارد
گرهچینی یکی از شاخه‌های جذاب هنر معماری و کاشی‌کاری سنتی در ایران به شمار می‌آید. استادان این هنر از چیدن و گذاشتن ابزارها و واژگان گوناگون برپایه طرح مورد نظر، با بهره‌گیری از کاشی، چوب، آجر و دیگر مواد، نقش‌های تزیینی هندسی پدید می‌آورند. شاهکارهای این هنر ایرانی در بناهای بزرگ تاریخی و مذهبی ایران به چشم می‌آید.
گفت‌وگو با سعید شکوری به مناسبت برگزاری کارگاه «ترسیم هندسه نقوش گرهچینی به شیوه دیجیتال» در کتابخانه و موزه ملی ملک
پیوند دنیای دیجیتال با گوشه‌ای از هنر معماری سنتی چه دستاوردهایی دارد
گرهچینی یکی از شاخه‌های جذاب هنر معماری و کاشی‌کاری سنتی در ایران به شمار می‌آید. استادان این هنر از چیدن و گذاشتن ابزارها و واژگان گوناگون برپایه طرح مورد نظر، با بهره‌گیری از کاشی، چوب، آجر و دیگر مواد، نقش‌های تزیینی هندسی پدید می‌آورند. شاهکارهای این هنر ایرانی در بناهای بزرگ تاریخی و مذهبی ایران به چشم می‌آید.
به گزارش روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، موقوفه آستان قدس رضوی، برپایی دوره‌ها و کارگاه‌های گوناگون آموزشی در گستره فرهنگ و هنر اسلامی- ایرانی، یکی از برنامه‌های مهم بزرگ‌ترین موقوفه فرهنگی ایران به شمار می‌آید. این برنامه آموزشی از هفت سال پیش بدین‌سو در سراسر سال همواره میزبان استادان و هنرجویان در زمینه‌های گوناگون هنرهای سنتی بوده است.
کتابخانه و موزه ملی، نخستین کارگاه یک روزه آموزشی «ترسیم هندسه نقوش گرهچینی به شیوه دیجیتال» را هم‌زمان با هفته پژوهش با حضور سعید شکوری، کارشناس ارشد معماری منظر و پژوهشگر حوزه معماری سنتی اسلامی- ایرانی، پنج‌شنبه 29 آذر 1397 از ساعت 9 تا 15 در این موقوفه برگزار کرد. شکوری بیش از ده سال پیشینه فعالیت در رشته معماری را دارد. او که در پنج سال اخیر توجهی ویژه به پژوهش و آموزش در این گستره داشته، با همکاری کتابخانه و موزه ملی ملک، دوره‌ها و کارگاه‌های گوناگون تخصصی در زمینه نقوش گرهچینی برگزار کرده است. هم‌زمان با برپایی این کارگاه «ترسیم هندسه نقوش گرهچینی به شیوه دیجیتال» با این هنرمند و پژوهشگر هنرهای سنتی گفت‌وگو کرده‌ایم.
برگزاری کارگاه ترسیم هندسه نقوش گرهچینی به شیوه دیجیتال چگونه و برپایه چه اندیشه‌ای برگزار شد؟
این کارگاه شش ساعته به درخواست هنرجویان دوره‌های پیوسته آموزشی در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک و دیگر مرکزهای فرهنگی، با همکاری و همراهی کتابخانه و موزه ملی ملک برپا شد. هنرجویان بدین‌ترتیب برای نخستین بار با ترسیم نقوش گرهچینی به شیوه دیجیتال با بهره‌گیری از نرم‌افزار اتوکد آشنا شدند. دیگر نرم‌افزارها نیز البته ترسیم این نقوش می‌توانند به کار آیند.
روند برپایی این کارگاه به چگونه بود؟
هنرجویان، نخست، مساله‌هایی مانند چگونگی تقسیم‌کردن یک گره با بهره‌گیری از نرم‌افزار، تعیین میزان ضخامت قلم و چگونگی گرفتن خروجی از اثر نهایی آموزش می‌بینند. آنها هریک جداگانه مرحله‌های ارایه این آموزش‌ها را از صفحه نمایش بزرگ در کارگاه می‌دیدند. هنرجویان سپس با لپ‌تاپ‌های همراه خویش این نقوش را به شیوه دیجیتال ترسیم کردند. تکنیک‌های رسم گره‌ها در این کارگاه در مجموع ارایه شد و از هر گره مانند گره شش، یک نمونه با توجه به محدودیت زمان کارگاه ترسیم شد.
ترسیم هندسه نقوش گرهچینی به شیوه دیجیتال چه تفاوت‌ها و برتری‌هایی نسبت به شیوه سنتی و دستی دارد؟
هنرجویان با بهره‌گیری از این شیوه می‌توانند خطوط را با ضخامت قلم درست و رنگ‌بندی مناسب ترسیم کنند. میزان دقت هنرجویان و سطح کیفی کارشان، با به‌کارگیری نرم‌افزار افزایش می‌یابد. آنان همچنین می‌توانند خروجی مورد نظر خود را در به شکل‌های گوناگون pdf، png و jpg بگیرند و روی آن کار کنند. دقتی که در به‌کارگیری شیوه دیجیتال وجود دارد، در شیوه دستی روی کاغذ نیست، همچنین ترسیم نقوش در شیوه دیجیتال آسان‌تر است.
با توجه به دقت بالا و آسانی ترسیم این نقوش به شیوه دیجیتال، چرا دوره‌های آموزشی گذشته‌تان را به شیوه سنتی روی کاغذ برگزار می‌کردید؟
با آن که می‌توانستیم آنها را نیز به شیوه دیجیتال برپا کنیم، اما می‌خواستم هنرجویان حس متفاوت معماران قدیم را بیازمایند. همواره تاکید کرده‌ام هنرجویان دست‌کم یک بار باید این نقوش را روی کاغذ ترسیم و رنگ کنند. هنرجویان همچنین نخست باید هندسه نقوش گرهچینی را آموزش ببینند، سپس از نرم‌افزارها برای ترسیم آنها بهره بگیرند. بدون داشتن دانش هندسی نمی‌توان یک مقرنس یا گره ده را کشید.
چرا کتابخانه و موزه ملی ملک را برای برپایی نخستین کارگاه «ترسیم هندسه نقوش گرهچینی به شیوه دیجیتال» برگزیدید؟
این موقوفه همواره می‌کوشد کارهای نو به ویژه در زمینه آموزش هنرهای سنتی اسلامی- ایرانی انجام دهد. همه کارگاه‌های تخصصی حوزه گرهچینی این موسسه در سه سال گذشته، برپایه همین نگرش با رویکردهای نو برگزار شده است. برپایی این دوره‌ها از پاییز 1395 با آموزش گره‌های شش، هشت و ده شروع شد و به گره‌های ترکیبی رسید. بدین‌ترتیب نقوش گرهچینی دوره‌های مختلف تاریخی مانند صفویه و قاجاریه یا ملل دوران اسلامی در هنرهای سنتی به مخاطبان آموزش داده شد. این نگرش تازه مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک موجب شده است ارایه مبحث‌های تازه آموزشی خود را از این مجموعه آغاز و سپس آنها را دیگر مراکز تدریس کنم.
آیا برنامه‌ای برای برگزاری دوره‌های آموزشی در حوزه این نقوش در دیگر شهرهای کشور دارید؟
برگزاری این دوره‌های آموزشی در شهرستان‌ها به پشتیبانی یک نهاد فرهنگی نیاز دارد تا بتوان کارگاه‌های چند روزه برپا کرد. با وجود علاقه شخصی‌ام و خواستِ هنردوستان در شهرهایی مانند تبریز، شیراز و اصفهان، مقدمات این برنامه تاکنون فراهم نشده است. موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، اکنون تنها مجموعه فرهنگی است که توانسته است بستر برگزاری کارگاه‌های پیوسته آموزشی در زمینه نقوش هندسه گرهچینی را در سراسر سال فراهم آورد. این بستر مناسب به من اجازه داده است این هنر اصیل ایرانی را به دوستداران و هنرجویان آموزش دهم. همچنین با توجه به ارتباطاتی که با همکارانم در این حوزه دارم، فکر می‌کنم بیش‌ترین تعداد کارگاه‌های آموزشی تخصصی با محوریت هندسه نقوش نیز در این موسسه برگزار شده است. در حوزه آموزش عناصر معماری سنتی مانند هندسه نقوش در کشور کمبود داریم و آموزش‌ها گاه به درستی به هنرجویان ارایه نمی‌شود.
مخاطبان اصلی این کارگاه‌ها چه کسانی‌اند؟
هندسه نقوش در رشته‌هایی مانند معماری، درودگری (نجاری)، نگارگری و تذهیب به کار می‌آیند. هنرجویانی از رشته‌های غیر مرتبط مانند مکانیک، زیست‌شناسی و حقوق نیز در کلاس‌هایم حضور داشته‌اند. اینان با توجه به علاقه شخصی به هنر در این دوره‌های آموزشی شرکت کرده بودند تا حس متفاوت و پرنشاط ترسیم این نقوش را تجربه کنند.
در عرصه آموزش هندسه نقوش گرهچینی تاکنون چه تعداد هنرجو پرورش داده‌اید؟
بیش از 600 هنرجوی مجازی دارم که پاره‌ای از آنان، ایرانی و پاره‌ای نیز ساکن کشورهای دیگرند. بیش از یکصد هنرجو اما در دوره‌های آموزشی حضوری موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در سه سال گذشته این آموزش‌ها را فراگرفته‌اند.
یکی از جاذبه‌های این دوره‌ها در کتابخانه و موزه ملی ملک، آموزش گرهچینی به کودکان بوده است. چه دستاوردی این کار داشته است؟
ذهن انسان در دوران کودکی شکل می‌گیرد و در این دوران می‌تواند راه خود را بیابد. بسیاری از افراد به دلیلِ نداشتن شناخت درست از استعدادها و توانمندی‌هایشان در دوران کودکی، راه زندگی را اشتباه می‌روند. آموزش کودکان اهمیتی فراوان نسبت به آموزش بزرگسالان دارد. در کارگاه‌های گرهچینی ویژه کودکان در کتابخانه و موزه ملی ملک شماری از کودکان با علاقه و دقت ویژه این نقوش را ترسیم کردند و ادراک هندسی بسیار خوب داشتند. شماری از کودکان نیز نیروی شگفت‌انگیز رنگ‌آمیزی داشتند. این آموزش‌ها به گونه‌ای باید به کودکان ارایه شود تا آنان از حضور در چنین کارگاه‌هایی لذت ببرند.
آیا می‌توان هندسه نقوش گرهچینی را در طرح‌های امروزی معماری اجرا کرد و از آنها بیش‌تر در معماری شهری بهره برد؟
دقیقا! برخی می‌پندارند این نقوش تنها در مکان‌های مذهبی وتاریخی به کار می‌آیند، در حالی که امکان اجرای آنها به شیوه مدرن وجود دارد و از آنها برای تزیین مکان‌هایی مانند هتل‌ها نیز می‌توان بهره گرفت. این نقوش نباید کنار گذاشته و فراموش شوند. شناخت هنر و معماری ایرانی در این میانه باید اولویت نخست ما باشد، سپس معماری شرق و غرب را بررسی کنیم. مثلا قرار بود دیوارهای یک مدرسه در تهران رنگ‌آمیزی شود. به این مدرسه پیشنهاد دادم از نقوش گرهچینی در این دیوارها بهره بگیرند. طرح‌هایم را نیز به مدرسه و دانش‌آموزان واگذاردم تا بتوانند این نقوش را ترسیم و رنگ کنند. آنان حس کشیدن این خطوط را تجربه کردند و اثری با هویت ایرانی آفریدند.
از نگاه یک هنرمند و پژوهشگر حوزه معماری سنتی، برگزاری چنین دوره‌های آموزشی در فضای یک کتابخانه و موزه چه دستاوردهایی نسبت به حضور در فضای آموزشگاهی دارد؟
کتابخانه و موزه ملی ملک که بزرگ‌ترین موقوفه فرهنگی ایران به شمار می‌آید، بنایی سنتی، فضایی صمیمانه و آرامش‌بخش دارد و بودن در آن حسی خوب به انسان می‌رساند. هنرجویان نیز چنین حسی دارند. با آن که برگزاری چنین دوره‌های آموزشی، ماموریت اصلی چنین نهادی نیست، اما توجهی ویژه به برنامه‌ریزی در این زمینه دارد و همواره می‌کوشد کارگاه‌ها و نشست‌های آموزشی در گستره هنرهای اسلامی- ایرانی در سراسر سال برگزار کند. این تلاش‌ها و پیگیری‌ها شایان تقدیر است. امیدوارم این راه را با دعوت از استادان و کارشناسان دیگر در زمینه‌های گوناگون هنری پیوستگی یابد تا هنرهای فرامو‌ش‌شده کشور باززنده شوند و برای نسل‌های آینده به یادگار بمانند.
