​کاغذ ابری

کاغذ اَبری (marbled paper) در اصطلاح، کاغذی­ اسـت که با درآمیخـتن رنگ­‌های گوناگون، نقـوشی درهم شـبیه به ابر یا امواج آب بر آن پدید آرند. از این­گونه کاغذ برای آراستن حاشیه‌ی کتب خطی نفیس، مرقّعات، متن قطعات خط و نقاشی، روی جلد، آستربدرقه‌ی کتاب، زمینه‌ی قلمدان و جعبه‌­های روغنی استفاده می­شد ولی امروزه بیشتر برای قطعه‌­نویسی به کار می­رود. پیدایش و ساخت کاغذ ابری به واپسین سال­‌های سدۀ ۹ق باز می­‌گردد. مخترع این­گونه کاغذ «خواجه شهاب­‌الدّین­ عبدالله مروارید» (۸۶۵-۹۲۲ق) متخلّص به «بیانی» است. برخی از منشیان و هنرمندان، «میرمحمّدطاهر» (اواخر سدۀ۱۰و اوایل سدۀ۱۱ق) را مخترع کاغذ ابری دانسته­‌اند. وی هنرمندی ایرانی‌­­تبار بود که در هندوستان اقامت داشت. در ابری­‌سازی از رنگ­‌های گیاهی و معدنی مانند شنگرف، زرنیخ، سفیداب، نیل، و... استفاده می‌­کردند. کاغذ مورد استفاده نیز از انواع مرغوب مانند ختایی و یا کشمیری انتخاب می‌­شد. این کاغذها می­‌بایست بدون آهار، مهره‌نخورده و رنگ‌­پذیر باشند. پیش از پدید آوردن نقش ابری، کاغذ را در آب زاجِ سفید پخته­ شده می‌­کشیدند و سپس آن را خشک و آماده می­‌کردند. رایـج‌ترین لعاب مورد استفاده در ابری‌­سازی را از تخم شنبلیله به­‌دست می‌­آوردند. از دیگر مواد لعاب­زا که در این کار استفاده می‌­شد می­توان از شیرۀ جوشانده و پالـودۀ پیاز دشتی، پیاز کوهی و تخم کتان نام برد. برای چسبندگی و پایداری رنگ نیز «بَستِمان» می­کردند که عبارت بود از افـزودن مواد چسبناک مانند صمغ، سریش و سریشم. تناسب میان بستمان و رنگ، امری حسّاس و مهم در ابری‌­سازی بود. پس از اطمینان از آمادگی رنگ و کاغذ، قطراتی از رنگ­‌های مورد نظر را با قلم­‌مو ـ شامل تنها یک تار موی دُم اسب ـ یا پَر کبوتر، جداجدا در درون حوضچۀ محتوی لعاب ابری می­‌چکاندند و با شانه ـ تکه مومی که در آن به فاصله‌­های معیّن سوزن­‌هایی فرو برده بودند ـ به آن شکل ابر و موج می­‌دادند.[۱]

۱- سمسار، محمّدحسن (۱۳۷۴)، «دایره‌­المعارف بزرگ اسلامی»، ج۲، آل­رشید ـ ابن­‌ازرق، تهران: مرکز دایره­‌المعارف بزرگ اسلامی، ص۵۷۰.