زَعفَران Crocus sativus

​

ـ کُرکُم، جادی، جاذی، اَیدَع، مَردَغوش، مَردَقوش، جِساد، صَفران، جَفران، ریهقان، عبیر، رادن.

ـ نام انگلیسی: saffron, crocus

ـ تیرۀ Iridaceae (تیرۀ زعفران/ زنبق)

ـ این جنس در ایران 9 گونه دارد که گونۀ فوق­الذّکر به­صورت کاشته­شده و به­عنوان یکی از ادویه­های مهم ایران در مناطق مختلف استان خراسان کشت می­گردد. گونه­های C.michelsonii, C.almehensis, C.gilanicus, C.caspius انحصاری ایران و گونه­های C.haussknechtii, C.speciosus, C.cancellatus علاوه بر ایران در جنوب یوگسلاوی، یونان، آناتولی، عراق و قفقاز نیز می­رویند.

ـ «خاقانی شَروانی» (ف: 595 ق.) گوید:

گر کسی را زعـفران شادی فـزاید، گو فزای!

چون تو با غم خو گرفتی زعفران کس مخور

* * * * * * * * *

ـ به رومی «اَنیخوس» و «قُروموا»، به سُریانی «کُرکِما»، نزد جالینوس «قوروقوس»، به دَری و در طسّوج اصفهان «جفران»، در سجستان «شَبورَک» و به هندی «کُنکون» نامیده می­شود. برگ­های زعفران «قیدومه»، «رقان»، «خشیف»، «رقون» و «شوران» نامیده می­شود (الصّیدنه). این گیاه از داروهای محلّل است و نُضج آورد و قوّت اندام­های باطن کند چون بخورند یا بر اندام طِلا کنند و سُدَد بگشاید اندر جگر و رگ­ها و داروها را به همۀ اندام­ها برساند و ادرارالبول آورد و گونه نیکو کند و معده را زیان کند و درد سر آورد و سر سنگینی کند و گوشاسب [خواب طولانی و احتلام] آورد و مغز را بیاکند، سر پاک کند (الأبنیه). درجۀ اوّل خشک و دوّم گرم است. قبض­کننده و گُدازنده است و عفونت را می­زداید. خوردن آن رنگ و رو را صفا می­دهد. دیده را جلا می­بخشد. توان­بخش قلب و خواب­آور است. اشتها را از بین می­برد و شهوت­انگیز است (مبانی طب سنّتی). کُلاله­های این گیاه محتوی کروسین (مادۀرنگی کاروتنوئید که شبیه به گلوکوزید است)، عصاره­ای تلخ، پیکروکروسین و دیگر مواد است. مصرف زیاد آن موجب خونریزی، تهوّع، سرگیجه و اسهال می­شود (گیاهان دارویی).