رسالت و خدمات کتابخانه‌ها در تسهیل امر پژوهش

​یادداشت به مناسبت هفته پژوهش

رسالت و خدمات کتابخانه‌ها در تسهیل امر پژوهش

محسن حقگو

رییس اداره کتابخانه موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک

امروزه در بنیان و اساس هر کتابخانه‌ای نقش پژوهشی و فعالیت‌های مرتبط با آن به عنوان یک اولویت و رسالت مهم مورد پذیرش قرار گرفته و لحاظ می‌شود، چرا که نقش پژوهش و تولید دانش در پیدایش و گسترش کتابخانه‌ها و بالعکس یعنی نقش کتابخانه ها در تکامل و تسهیل فعالیت‌های پژوهشی، در یک چرخه مستقیم و تاثیرگذار بر یکدیگر غیر قابل انکار است. از سویی کتابخانه‌ها روزی در راستای نگهداری از دست‌یافته‌های دانش بشری تشکیل شده‌اند و از دیگر سو خود موجبات گسترش دانش و تسهیل در پژوهش و تحقیقات انسان را در طول زمان فراهم آورده‌اند. این چرخه که با تشکیل اولین کتابخانه‌ها شکل گرفته است، تا کنون ادامه داشته و ازین پس نیز ادامه خواهد یافت. با این وجود دگرگونی و توسعه دانش شیوه‌ها و رویکردهای جدیدی نیز به این حوزه وارد کرده و کتابخانه به عنوان نهادی که محل نگهداری و نشر دانش است، لزوما خود نیز باید در بهره‌گیری و همسویی با دانش پیشرو باشد و از پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی بهره گیرد.

با این مقدمه اگر امروز بخواهیم به تبیین نقش نهاد کتابخانه در ارتباط با امر پژوهش بپردازیم، می‌توان آن را در چند سر فصل خلاصه کرد:

- تامین منابع: با توجه به رشد روز افزون دانش و سرعت بالای تولید علم، تامین و فراهم آوری منابع روز یکی از اولین و اصلی‌ترین کارکردهای کتابخانه‌ها برای ارایه خدمت و جلب پژوهشگران است. به ویژه که همه روزه امکانات بیش‌تری برای پژوهشگران برای دسترسی به منابع در دنیای دیجیتال فراهم آمده و در صورت عقب ماندگی کتابخانه‌ها در این زمینه به تدریج اقبال عمومی را از دست خواهند داد.

- دسترس‌پذیر کردن دانش و منابع: از اولین اقدامات کتابخانه‌ها در این موضوع که سابقه‌ای دیرینه دارد، تهیه فهرست منابع و همچنین ایجاد امکان جست‌وجو در آن‌ها است که پیش‌تر به صورت کارت کتاب و برگه‌دان در دسترس مراجعان بود و امروزه به صورت پایگاه‌های دیجیتال با امکانات گسترده برای جست‌وجو در آمده است. ورود اطلاعات مداوم و همزمان با توسعه منابع و همچنین به‌روزرسانی و ارتقای قابلیت‌ها و دسترسی‌های این پایگاه‌های نرم‌افزاری امری دایمی و از اموری است که همواره بخش مهمی از حجم فعالیت‌های داخلی کتابخانه‌ها را به خود اختصاص داده است. در کتابخانه ها و مراکز اسنادی که به گردآوری منابع تاریخی مثل نسخه‌های خطی و اسناد تاریخی نیز اشتغال دارند، این امر با حساسیت و دشواری بیش‌تری نیز همراه است زیرا فهرست‌نویسی این آثار خود به امری پژوهشی تبدیل شده و هرچه با تحقیق و تخصص بیش‌تر همراه باشد راه را برای پژوهش‌های آتی روی این آثار هموارتر خواهد کرد. برخط‌بودن این پایگاه‌ها و عدم نیاز و ضرورت در مراجعه مستقیم مخاطبان برای استفاده از آن‌ها مزیت دیگری است که اکنون بیش‌تر کتابخانه‌ها را به سوی استفاده از پایگاه‌های برخط، سوق داده است. دیجیتال‌سازی منابع به ویژه درباره منابع تاریخی و منحصربه‌فرد، که نمی‌توان در هر جایی به نسخه‌ای از آن‌ها دسترسی داشت و معمولا کتابخانه‌ها تدابیر سخت‌گیرانه‌ای برای مراجعه مستقیم به آن‌ها دارند، از دیگر تسهیلاتی است که دسترسی مخاطبان به ویژه پژوهشگران به این‌گونه از آثار را به راحتی فراهم می‌آورد.

در مدل‌های اولیه پایگاه‌های کتابداری، تنها فراداده‌های پیرامون منابع با امکاناتی برای جست‌وجو در دسترس بود، که تدریجا به صورت برخط در آمده و پژوهشگران را قادر می‌ساخت پیش از مراجعه مستقیم به کتابخانه‌ها، آنچه را که نیاز داشتند بیابند که موجب بهره‌وری بالاتر در زمان و انرژی بود. اما امروزه کتابخانه‌های دیجیتال به عنوان بخشی موازی با ساختار فیزیکی کتابخانه، به ارایه نسخه دیجیتال منابع در کنار اطلاعات آثار و امکانات بسیار برای جست‌وجو و دریافت خروجی‌های مختلف، متناسب با نیازهای پژوهشگران می‌پردازند. افزایش سرعت در جهان معاصر، دسترسی مخاطبان به شبکه جهانی اطلاعات و همچنین حرکت به سوی انتشار کتاب و منابع مختلف به صورت دیجیتال، لزوم توجه و سرمایه‌گذاری کتابخانه‌ها در حوزه کتابخانه دیجیتال در بستر جهانی وب را بیش از پیش روشن می‌سازد.

- تامین فضای مناسب و آرام، همراه با امکانات رفاهی و تجهیزات تخصصی برای پژوهشگران از دیگر رویکردها در طراحی کتابخانه‌‌های مدرن است. به گونه‌ای که علاوه بر جذابیت‌های بصری برای جلب مخاطبان، بتواند تمامی نیازهای رفاهی و ابزارهای تخصصی مورد نیاز آن‌ها برای حضوری طولانی‌مدت همراه با نشاط و آسایش را در فضای کتابخانه فراهم آورد. فضاهای مطالعه عمومی و خصوصی، تجهیزات رایانه‌ای و شبکه پرسرعت اینترنت، امکانات رفاهی در دسترس، مبلمان و گرافیک محیطی مناسب، نور عمومی و موضعی استاندارد و تهویه مطبوع از اولین نیازهای مخاطب به ویژه پژوهشگران است که باید در طراحی کتابخانه مد نظر قرار گیرد.

این فضای مناسب و دلچسب می‌تواند کتابخانه را از یک قرائت‌خانه ساده، به محلی برای ارتباط جامعه مخاطب با یکدیگر و به ویژه با پیشکسوتان تبدیل کند و علاوه بر تسهیل در حضور و فعالیت پژوهشگران، مقدمات علاقه‌مندی و ورود مخاطبان عمومی کتابخانه‌ها به فضای پژوهشی را فراهم آورد.

- برگزاری نشست‌ها، سمینارهای تخصصی و رویدادهای علمی و فرهنگی در حوزه‌های مرتبط با ساختار تخصصی کتابخانه از دیگر کارکردهای کتابخانه‌ها در ترویج پژوهش است. این رویدادهای علمی- فرهنگی ضمن معرفی و ارایه مستقیم نتایج پژوهش، موجبات ارتباط مخاطبان تخصصی و عمومی به موضوعات تخصصی کتابخانه را فراهم آورده، می‌تواند پژوهشگران را به بوته نقد و بررسی بکشاند و در تکامل آن‌ها و ایجاد زمینه‌ای جدید پژوهشی موثر واقع شود.

- انتشارات و بازنشر دانش از دیگر فعالیت‌های تخصصی کتابخانه‌ها است که به طور مستقیم بر حوزه پژوهش تاثیرگذار است. منابع منتشر شده توسط کتابخانه‌ها بیش‌تر شامل بازنشر نسخه برگردان یا چاپ عکسی منابع نفیس و تاریخی، انتشار پژوهش‌های مرتبط با آثار و منابع کتابخانه، انتشار آثار در حوزه تخصصی کتابخانه و همچنین نشر آثار مرتبط با حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی، مدیریت آرشیو، حفاظت از مجموعه‌ها و زمینه‌های تخصصی مرتبط با کتابخانه‌‌ها و مراکز آرشیوی است.

- حفظ و انتقال منابع دانش به آینده: از دیرباز بخش مهمی از انتقال دانش بشری از دوره‌ای به دوره دیگر تا به امروز را مرهون حضور و فعالیت کتابخانه‌ها در حوزه گردآوری و حفاظت از منابع هستیم. این وظیفه امروز نیز به رقم ورود به عصر دیجیتال و اطلاعات برخط به اشکال مختلف پابرجا است. در مورد منابع کتابخانه‌ای سنتی به ویژه آثار تاریخی و واجد ارزش‌های فرهنگی و هنری این حفاظت در بدو امر به صورت فیزیکی شامل شیوه‌های استاندارد نگهداری، جابه‌جایی، مرمت و مستندنگاری بروز می‌کند. اما داده‌ها و مستندات دیجیتال تهیه شده از این منابع و همچنین منابع جدید که به طور فزاینده‌ای از آغاز به صورت دیجیتال منتشر و تولید می‌شوند نیز برای نگهداری نیازمند تامین فضا، تجهیزات و شرایط پیچیده و سخت‌گیرانه‌ای هستند که به چالش روز کتابخانه‌ها برای فراهم‌آوردن امکان دسترسی پژوهشگران در سال‌ها و قرون آینده به این منابع‌اند.

در پایان باید به نقش کتابداران در تسهیل یا تداخل در امر پژوهش اشاره کرد. به این ترتیب که همواره باید آموزش‌های لازم برای برخورد صحیح کتابداران و دیگر کارکنان کتابخانه‌ها با پژوهشگران و مخاطبان با توجه به تغییر رویکرد کتابخانه‌ها در ارایه خدمات، در اختیار ایشان قرار گیرد و پرسنل کتابخانه با خط مشی آن که همواره رو به تسهیل دسترسی پژوهشگران به منابع مورد نیازشان در کتابخانه‌ها است، آشنا شوند. تغییر نقش کتابداران در محیط کتابخانه‌های دیجیتال در مقایسه با کتابخانه‌های سنتی و لزوم افزایش مهارت کتابداران با توجه به رشد فناوری‌های نوین و ورود این فناوری‌ها به حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی موجب می‌شود نیاز به کسب دانش و تخصص روزآمد برای ایشان بیش از پیش ضرورت یابد. همچنین ساختار سازمانی کتابخانه‌ها نیز باید با این موضوع همگام بوده و پست‌هایی را برای مدیریت برنامه‌ها و ارتباطات پژوهشی در ساختار خود پیش‌بینی کنند.