قرابادین شاپور بن سهل؛ از جندی‌شاپور تا اروپا
وجود ۲۰ هزار نسخه خطی نفیس و نادر در گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک، این مجموعه را در زمره یکی از پنج کتابخانه بزرگ ایران در زمینه نسخه‌های خطی کشور جای داده است. متون دینی و مذهبی، سفرنامه‌ها، شرح حال‌نویسی‌ها، دیوان اشعار و ...، بسیار در میان این نسخه‌های تاریخی به چشم می‌خورد. بخش مهمی از این آثار، نسخه‌هایی خطی‌اند که با موضوع طب و پزشکی نگاشته شده‌اند. سلسله نشست‌های تاریخ پزشکی در ایران و جهان اسلام به کوشش موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک و دانشکده طب ایرانی دانشگاه علوم پزشکی ایران به بررسی مهم‌ترین نسخه‌های خطی موجود در زمینه پزشکی می‌پردازد.
نخستین نشست از سلسله نشست‌های تاریخ پزشکی در ایران و جهان اسلام در کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد
قرابادین شاپور بن سهل؛ از جندی‌شاپور تا اروپا
وجود ۲۰ هزار نسخه خطی نفیس و نادر در گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک، این مجموعه را در زمره یکی از پنج کتابخانه بزرگ ایران در زمینه نسخه‌های خطی کشور جای داده است. متون دینی و مذهبی، سفرنامه‌ها، شرح حال‌نویسی‌ها، دیوان اشعار و ...، بسیار در میان این نسخه‌های تاریخی به چشم می‌خورد. بخش مهمی از این آثار، نسخه‌هایی خطی‌اند که با موضوع طب و پزشکی نگاشته شده‌اند. سلسله نشست‌های تاریخ پزشکی در ایران و جهان اسلام به کوشش موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک و دانشکده طب ایرانی دانشگاه علوم پزشکی ایران به بررسی مهم‌ترین نسخه‌های خطی موجود در زمینه پزشکی می‌پردازد. نسخه‌هایی که در این نشست‌ها مورد بررسی کارشناسان قرار می‌گیرد، همگی از آثار موجود در گنجینه نسخه‌های خطی کتابخانه و موزه ملی ملک‌اند. در نخستین نشست از این سلسله نشست‌ها به معرفی و بررسی نکته‌هایی از کتاب مشهور «قرابادین شاپور بن سهل» پرداخته شد که به دلیل شیوع کرونا در تهران و قرار گرفتن پایتخت در وضعیت قرمز، به صورت مجازی برگزار شد.
گنجینه طب ایرانی- اسلامی
به گزارش روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، وقف‌شده بر آستان قدس رضوی، نخستین نشست از سلسله نشست‌های تاریخ پزشکی در ایران و جهان اسلام، با توضیحات «پیمان سمندری» معاون اداره کتابخانه ملی ملک و مسوول پژوهش و آموزش موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک آغاز شد. سمندری از اهمیت گنجینه نسخه‌های خطی این گنجینه در حوزه طب و پزشکی گفت: «گنجینه نسخه‌های خطی کتابخانه و موزه ملی ملک مرجعی بزرگ از آثار دانشمندانی مثل ابن سینا و شخصیت‌های بزرگ تاریخی در حوزه طب به شمار می‌رود. محتوای این نسخه‌های خطی تنها به پزشکی برای درمان انسان‌ها خلاصه نمی‌شود و کتاب‌هایی متعدد در حوزه طب ویژه حیوانات، همچنین گیاه‌پزشکی و گیاهان دارویی در این گنجینه نگهداری می‌شود».
فهرست توصیفی نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک که به تازگی منتشر شده نخستین کوشش این گنجینه در زمینه چاپ «موضوعی» کتاب‌های خطی ارزشمند این موقوفه بوده است. به گفته سمندری پیش از این نیز ۱۴ جلد کتاب از فهرست‌های نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک منتشر شده اما هیچ کدام فهرست موضوعی نبوده است. معاون اداره کتابخانه ملی ملک افزود: «هزار رساله پزشکی در میان کتاب‌های خطی یا چاپ سنگی کتابخانه ملی ملک وجود دارد که در این فهرست نام این کتاب‌ها به همراه شرح و توصیفی از هر کدام آمده است».
نشان سیمرغ
نشان سیمرغ روی پوستر نشست قرابادین شاپور بن سهل، نماد ملی درمان و پزشکی به شمار می‌آید که از سال ۱۳۹۲ معرفی شده است. تا پیش از این تاریخ در ایران نیز همچون دیگر کشورهای جهان از نماد مار پیچیده بر عصا یا جام استفاده می‌شد که برگرفته از اسطوره‌ای یونانی است. سمندری درباره نماد به‌کاررفته در پوستر نشست که قرار است در نشست‌های بعدی هم تکرار شود، گفت: «به دلیل پیشینه‌ای که در تاریخ ایران در زمینه پزشکی، بهداشت، درمان و سلامت داریم نمادی ملی در این عرصه معرفی شد که همان سیمرغ است. بنابر داستان‌های اوستایی، همچنین داستان‌های شاهنامه، سیمرغ را در موقعیت‌های گوناگون به عنوان درمانگری بزرگ می‌بینیم، همچون داستان به دنیا آمدن رستم که با اصطلاح «رستم‌زا» شدن یا به تعبیر غربیان همان سزارین روبه‌رو می‌شویم. در داستان‌های دیگر شاهنامه هم سیمرغ را در کنار زال یا دیگران می‌بینیم که نقش درمانگر را دارد. می‌دانیم که سیمرغ در شاهنامه تنها در حوزه دارو و تندرستی حضور ندارد؛ اعتدال، روان‌درمانگری و دیگر بحث‌های مرتبط با سلامت و طب، همگی رد پایی از سیمرغ دارند. به همین دلیل در طراحی پوستر این نشست و نشست‌های آینده از نماد سیمرغ استفاده می‌کنیم و امیدواریم این نشان مورد توجه همه مخاطبان حوزه‌های فرهنگ و دانش و به‌ویژه دانش پزشکی قرار بگیرد.
داروهای ترکیبی
«نگاهی به قرابادین شاپور بن سهل با مروری بر نسخه‌های کهن گنجینه ملک» بررسی دو نسخه خطی از این رساله پزشکی است که برگزاری نشستی درباره آن، در شناخت این دو نسخه خطی راه‌گشا خواهد بود. «دکتر محمد صدر» پزشک و دانش‌آموخته تاریخ پزشکی از دانشگاه پاریس فرانسه سخنان خود را با توضیحی درباره واژه «قرابادین» و کاربرد آن در تاریخ طب آغاز کرد. او گفت: «واژه قرابادین در حوزه طب و داروسازی کاملا روشن و آشنا است. در طب سنتی داروهایی که برای بیماران تجویز می‌شد به دو شکل مفرده و ترکیبی وجود داشت. داروهای مفرده مواقعی برای بیمار تجویز می‌شد که پزشک تشخیص می‌داد که تجویز یک داروی مفرده برای درمان بیماری کافی است. بسیاری از پزشکان معروف کتاب‌هایی درباره داروهای مفرده دارند، همچون ابن سینا که در بخش‌هایی از کتاب دوم قانون درباره مفرده‌ها صحبت می‌کند».
مفرده‌ها اغلب گیاهان دارویی بودند و در مواقعی از اجزای بدن حیوانات و مواد معدنی هم استفاده می‌شد. پای «قرابادین» وقتی به میان می‌آید که داروی مفرده به تنهایی کافی نبوده و پزشک برای درمان بیمار مجبور به استفاده از داروهای ترکیبی می‌شدند. دکتر صدر درباره ریشه کلمه قرابادین گفت: «قرابادین کلمه‌ای یونانی است و واژه‌شناسان درباره این واژه در کتاب‌های تخصصی به صورت مفصل گفته‌اند. کتاب‌هایی به نام قرابادین وجود داشت و در دوره اسلامی عمدتا در قرن دوم و سوم هجری قمری از زبان یونانی یا مستقیم به زبان عربی ترجمه شده‌اند یا از یونانی به سریانی و بعد به زبان عربی ترجمه شده است. لفظ دیگری هم در طب اسلامی به چشم می‌خورد به نام «قرافاذین». احتمالا این کلمه به دلیل نزدیکی حروف «ف» و «ب» در زبان سریانی، و ترجمه مستقیم از سریانی به عربی مورد استفاده قرار گرفته شده باشد».
کلمات دیگری هم در پزشکی با چنین برداشت‌هایی از زبان سریانی به چشم می‌خورند؛ از جمله «بنتاسیا» که کلمه‌ای یونانی است و به زبان سریانی «فنتاسیا» ترجمه شده و همان کلمه «فانتسی» است که در متون امروزی استفاده می شود. قرابادین هم و قرافادین هم دو ضبط متفاوت از یک کلمه در زبان سریانی و عربی است که متون طبی کهن هم راه پیدا کرده است.
در امان از گزند مغول‌ها
نسخه‌های قرابادین، شامل اجزای دارو، وزن داروها، و نحوه ترکیب آن‌ها و توضیح مختصری درباره خواص دارو می‌شود. دکتر صدر گفت: «از افرادی که در زمینه قرابادیان کتاب و رساله نوشته‌اند می‌توان از حنین بن اسحاق یا شاپور بن سهل نام برد که قرابادین شاپور بن سهل از نظر طب سنتی و تاریخ پزشکی بسیار مهم است. نویسنده این کتاب فردی ایرانی بوده که در قرن سوم هجری زندگی می‌کرده است. ما اطلاعات مستقیمی از شاپور بن سهل نداریم و اطلاعاتی که از او داریم از کتاب‌های تراجم است؛ سبکی از کتاب‌ها در گذشته که شرح حال افراد و تالیفاتشان را در آن‌ها می‌آوردند و یکی از منابع غیر مستقیم برای ما محسوب می‌شود».
کتاب‌های تراجم یا جنبه عمومی داشته یا به معرفی و شرح حال پزشکان اختصاص داشته‌اند. از جمله کتاب‌هایی که می‌توان در این زمینه نام برد کتاب «عیون الانباء فی طبقات الاطباء» از «ابن ابی اصیبعه» است که بسیاری از اطلاعات امروزی ما درباره پزشکان و تالیفات آن‌ها در گذشته‌های تاریخی با استناد به همین کتاب است. دکتر صدر درباره اهمیت کتاب‌های تراجم می‌گوید: «کتاب‌هایی که قبل از قرن هفتم با موضوع طبقات و تراجم نوشته شده به دلیل حمله مغول‌ها از میان رفته‌اند. در نتیجه خیلی از نسخه‌هایی که پیش از حمله مغول وجود داشتند به ما نرسیده است. کتاب‌های تراجم تالیف شده پیش از حمله مغول به صورت غیر مستقیم این منابع را به ما معرفی می‌کنند. همچنین اگر نسخه‌ای داشته باشیم که مربوط به قبل از سال 616 هجری قمری و حمله مغول‌ها باشد، نسخه‌ای بسیار ارزشمند است که از گزند مغول‌ها در امان مانده و به دست ما رسیده است. خوشبختانه گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک از معدود مراکزی است که نسخه‌های خطی پیش از حمله مغول در آن وجود دارد و از این نظر یکی از کتابخانه‌های منحصربه‌فرد در دنیا است».
پزشک خوزی
شاپور بن سهل اصلیتی ایرانی دارد، با این حال اطلاعات بسیار کمی از او در دست داریم. با وجود این که این دانشمند مدتی رییس دانشگاه جندی‌شاپور بوده، مشخص نیست متولد اهواز یا بغداد بوده است زیرا پدر او از طبیبان دربار عباسیان بوده و از پزشکان مشهور اوایل خلافت عباسی به شمار می‌رفته است. میزان تبحر و مهارت شاپور بن سهل البته بیش‌تر از پدرش بوده است، از آن‌رو که اگر پدرش نامی در تاریخ از طریق منابع دارد، از شاپور بن سهل تالیفاتی داریم که باعث شده است بخش جدیدی در تاریخ داروسازی به وجود بیاید. اغلب پزشکانی که پس از او بودند از کتاب‌های شاپور بن سهل استفاده کرده‌اند.
دکتر صدر در این‌باره گفت: «در ادامه نام شاپور بن سهل پسوند «خوزی» را می‌بینیم که اشاره دارد او اهل خوزستان بوده است. این مساله، همچنین نسخه قرابادین شاپور بن سهل اطلاعات خوبی از دانشگاه جندی‌شاپور به ما می‌دهد».
درباره شاپور بن سهل می‌دانیم به احتمال زیاد در در جندی شاپورتحصیل کرده و فعالیت داشته و به ریاست دانشگاه جندی شاپور منصوب شده بوده است. دکتر صدر یادآور شد: «هم در منابع تاریخی هم در ابتدای نسخه ۴۲۳۴ که نسخه تقریبا کاملی از قرابادین شاپور است، جملاتی را می‌بینیم که اشاره به ریاست شاپور بن سهل در بیمارستان جندی شاپور دارد. در بقیه جاهای این کتاب هم مواردی را می‌بینیم که برای تالیف کتاب از دیگر آموزه‌های جندی‌شاپور هم استفاده شده است».
شاپور بن سهل افزون بر ریاست بیمارستان جندی‌شاپور اهواز، مدتی هم به دربار عباسی فراخوانده شده است. او که فردی مسیحی بود، همچون دیگر پزشکان و دانشمندان مسیحی به جهت اطلاع از زیان سریانی توانایی استفاده مستقیم از منابع طبی به زبان سریانی را داشت.
به زبان سریانی
میان شاپور بن سهل و «علی بن ربن طبری» هم‌زمانی وجود دارد و هر دو در دربار متوکل بوده‌اند. منابع تراجم و دیگر منابع تاریخی نشان می‌دهد شاپور بن سهل افزون بر اینکه در دربار حضور داشت، پزشک مخصوص جانشینان متوکل تا زمان «المهتدی بالله» نیز بوده است. دکتر صدر در این‌باره گفت: « بحتری از شاعران هم در قصاید خود به حضور شاپور بن سهل در دربار متوکل اشاره کرده است».
مساله این است که کتاب قرابادین شاپور بن سهل به سریانی نوشته شده، سپس به عربی ترجمه شده یا از ابتدا به زبان عربی نوشته شده است؟ بحث‌های زیادی بین محققان در این زمینه به میان آمده است اما با توجه به عبارتی که در ابتدای این کتاب که در کتابخانه و موزه ملی ملک وجود دارد، می توان برای پاسخ به این پرسش کمک گرفت. دکتر صدر گفت: «در مقدمه کتاب اشاره‌ای شده که شاپور بن سهل این کتاب را از زبان سریانی به عربی جمع آوری و تالیف کرده است. بعد هم کتاب توسط «یوحنا ابن سرابیون» اصلاح شده است. این مساله در گذشته مرسوم بوده که افرادی روی کتاب‌های دیگر شرحی می‌نوشتند یا افزون بر ترجمه کتاب، مسائلی هم به کتاب اضافه می‌کردند که تحریر نام داشت».
نسخه‌های سه‌گانه قرابادین
قدیم‌ترین نسخه قرابادین شاپور بن سهل که در کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود ۱۷ باب دارد و نسخه دوم شامل ۲۵ باب است. در نسخه دوم، برخی از فصل‌های نسخه ۱۷ بابی به دو فصل مجزا تقسیم شده است. افزون بر آن، فصلی در انتهای کتاب دوم به چشم می‌خورد که در نسخه ۱۷ بابی وجود نداشته است. دکتر صدر گفت: «پزشکان این دوره کتاب‌های خود را افزون بر زبان عربی، به زبان سریانی هم می‌نوشتند. زبان سریانی، زبان اصلی و علمی مسیحیان آن دوره بود. دلیل اصلی این موضوع با این حال جلوگیری از سوءاستفاده دیگران بود. این نکته را علی بن ربن طبری در ابتدای کتاب فردوس الحکمه نوشته است».
دکتر صدر گزارشی نیز درباره نسخه‌های کتاب قرابادین شاپور بن سهل ارایه می‌کند؛ از سه نمونه نسخه‌ای می‌گوید که از کتاب قرابادین شاپور بن سهل وجود دارد؛ یکی نسخه کوچک‌تر که نسخه صغیر نام دارد، دیگری نسخه اوسط و سرانجام نسخه کبیر که ۲۲ بخش دارد. او می‌گوید: «نسخه‌ای از کتاب ۱۷ بابی قرابادین شاپور بن سهل در کتابخانه برلین وجود دارد. رونوشتی از این کتاب بعدها استنساخ شده که همان نسخه‌ای است که در کتابخانه و موزه ملی ملک وجود دارد. نسخه شماره ۴۲۳۴ کتابخانه ملک همین نسخه است. نسخه اوسط این کتاب بعدها توسط پزشکان در بیمارستان عضدی بغداد تهیه شده است و نسخه‌ای که از این کتاب وجود دارد نسخه کتابخانه مونیخ آلمان است. نسخه ۲۲ بابی که نسخه کبیر نام دارد و نسخه‌ای ۲۵ بابی از روی آن تهیه شده و به ایران آمده است که در دو کتابخانه این نسخه را داریم. یکی در کتابخانه ملک یکی در کتابخانه شماره ۲ مجلس شورای اسلامی. نسخه دیگری از این کتاب در حلب وجود دارد اما مشخص نیست این نسخه از کجا آمده و از نظر رونوشت هم مشخص نیست از چه مسیری استنساخ شده و منبع آن کدام‌یک از نسخه‌های سه گانه اصلی بوده است».
تاریخ جندی‌شاپور
شاپور بن سهل آثاری گوناگون دارد که قرابادین مهم‌ترین آن‌ها است. افزون بر آن می‌توان به کتاب ابدال الادویه این پزشک اشاره کرد که نسخه‌ای از آن در کتابخانه خدابخش و نسخه‌ای هم در کتابخانه مرعشی قم وجود دارد. به گفته دکتر صدر نسخه‌هایی از کتاب‌های این پزشک درباره خواب و بیداری و کتابی درباره نوشیدنی‌ها و منافع و مضرات آن وجود دارد.
کتاب قرابادین شاپور بن سهل افزون بر ارزش علمی، راهگشای تاریخ‌نگاران برای دست‌یابی به اطلاعات از دانشگاه جندی‌شاپور نیز است.
به گفته دکتر صدر، طبق تقسیم‌بندی پژوهشگران که روی واژگان این کتاب انجام شده است، ۴۱.۲ درصد کلمات عربی بوده، ۲۵.۷ درصد کلمات فارسی، ۱۴.۶ درصد کلمات یونانی، ۶.۳ درصد سانسکریت، ۵.۱ کلمات سریانی و ۷ درصد هم از دیگر واژه‌ها در کتاب قرابادین دیده شده است.
راهنمای داروسازها
اهمیت کتاب قرابادین، به کاربرد این کتاب‌ها برای افرادی بوده است که در بیمارستان‌ها و داروخانه‌ها فعالیت داشته‌اند. دکتر صدر می‌گوید: «اهمیت قرابادین در این بوده که افرادی که در داروخانه‌ها یا بیمارستان‌ها هستند بتوانند از دستورالعمل‌های این کتاب برای تهیه دارو استفاده کنند. شبیه این موضوع را می‌توان در کتاب‌هایی جست که در دوره قاجار به نام «کدکس» نام داشت. وقتی شخصی به داروخانه مراجعه می‌کرد داروساز از هر قفسه‌ای داروهای شیمیایی را برداشته، با راهنمایی از این کتاب کدکس میزان مشخصی از هر کدام از این مواد را با هم ترکیب می‌کرد تا دوای مورد نظر تهیه شود. در قدیم هم برای این که افرادی که در داروخانه‌ها کار می‌کنند دستورالعمل مشخصی داشته باشند، کتاب قرابادین شاپور بن سهل بسیار کاربردی بوده است. ما می‌بینیم پزشکان مشهوری مثل رازی، ابن سینا، جرجانی، زهراوی، و عقیلی خراسانی در قرابادین کبیر و حتی در غرب جهان اسلام از نسخه‌های قرابادین شاپور بن سهل نام می‌برند. من در کتاب قانون دو مورد را پیدا کردم که ابن سینا از نسخه شاپور بن سهل نام می‌برد و می‌گوید از نسخه‌های دارویی شاپور بن سهل استفاده کرده است».
همه این‌ها از تاثیر زیاد قرابادین شاپور بن سهل نشان دارد. البته در قرن ششم ابن تلمیذ قرابادینی نوشت که با نوشته شدن این کتاب، از اهمیت قرابادین شاپور بن سهل کمی کاسته شد. با این حال در کتاب‌هایی طبی که در ۲۰۰ سال گذشته نوشته شده همچنان تاثیر داشته است.
رد پای تاثیر شاپور بن سهل افزون بر طب دوره اسلامی، در منابع لاتین هم به چشم می‌خورد؛ به این نشان که نام او در منابع لاتین حوزه پزشکی نیز به چشم می‌خورد. دکتر صدر در این‌باره گفت: «کتابی در منابع لاتین مواد معدنی به نام کتاب لاپیدرو داریم. در این کتاب از شاپور بن سهل نام برده می‌شود».
کتاب ۱۷ بابی قرابادین شاپور بن سهل که نسخه‌ای از آن در کتابخانه و موزه ملی ملک وجود دارد، در تاریخ ۷۳۴ هجری قمری نوشته شده است و یکی از قدیم‌ترین نسخه‌های خطی مربوط به این پزشک به شمار می‌رود. واژه «وقف» در جای‌جای این کتاب به چشم می‌خورد؛ همان‌گونه که قرون گذشته مرسوم بوده که کتاب‌ها و نسخه‌های خطی را وقف محلی خاص یا فرزندان می‌کردند. این کتاب‌ها اما رفته‌رفته با گذشت زمان از کتابخانه‌های شخصی سردرمی‌آوردند. یکی از این نسخه‌ها امروز در کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود.