تاریخ نیکوکاری به روایت حاج حسین آقا ملک
۳ مرداد ۱۴۰۲ خورشیدی، ۵۱ سال از درگذشت بزرگ‌ترین واقف و اهداکننده تاریخ معاصر ایران می‌گذرد. کتابخانه و موزه ملی ملک، نخستین موزه خصوصی ایران و یکی از شش کتابخانه بزرگ ایران در زمینه نسخه‌های نفیس خطی به شمار می‌آید. این مجموعه گنجینه‌ای از بهترین نسخه‌های خطی و آثار تاریخی ایران را نگهداری می‌کند.
پنجاه و یک سال از درگذشت بزرگ‌واقف ایرانی گذشت
تاریخ نیکوکاری به روایت حاج حسین آقا ملک
«در این خدمت ناچیز [...] جز خدمت بخلق و ایفاء وظیفه و سعادت افراد مملکت نظری نداشته و ندارم».
3 مرداد 1402 خورشیدی، 51 سال از درگذشت بزرگ‌ترین واقف و اهداکننده تاریخ معاصر ایران می‌گذرد. کتابخانه و موزه ملی ملک، نخستین موزه خصوصی ایران و یکی از شش کتابخانه بزرگ ایران در زمینه نسخه‌های نفیس خطی به شمار می‌آید. این مجموعه گنجینه‌ای از بهترین نسخه‌های خطی و آثار تاریخی ایران را نگهداری می‌کند.
به گزارش روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، موقوفه آستان قدس رضوی، این گنجینه در قلب فرهنگی- تاریخی تهران، «محوطه تاریخی باغ ملی (میدان مشق)» جای دارد و روزانه شماری چشم‌گیر از پژوهشگران، دانشجویان و گردشگران از امکانات کتابخانه‌ای و موزه‌ای آن بهره می‌گیرند. این مجموعه، دو بخش کتابخانه و موزه را با گنجینه‌ای از نفایس فرهنگی ایران از جمله نسخه‌های خطی، سکه‌ها، تمبرها، قالی‌ها و تابلوهای نقاشی به همراه برترین آثار خوش‌نویسی و نگارگری تاریخ ایران در خود جای داده است.
سفری به 124 سال پیش با بزرگ‌ترین واقف فرهنگی ایران
کتابخانه و موزه ملی ملک از سال 1278 خورشیدی که نخستین اندیشه درباره گردآوری کتاب و تشکیل یک کتابخانه به ذهن حاج حسین آقا ملک راه یافت، تا امروز که 124 سال از آن روزگار می‌گذرد، دوره‌هایی مهم از دگرگونی‌های اساسی را از سرگذرانده است. بنیان‌گذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک آنگونه که در گفت‌وگو با روزنامه اطلاعات در تاریخ 30 اردیبهشت 1345 روایت کرده است، برای نخستین بار در سال 1278 از راه آشنایی با یک دیوان خطی شعر به اندیشه گردآوری کتاب افتاد «در سال 1317 هجری قمری [1278 خورشیدی] که به اتفاق مرحوم پدرم حاج محمدکاظم ملک‌التجار برای دیدن املاک خراسان به مشهد رفتیم در بازگشت، در نیشابور نیرالدوله حاکم این شهر از ما که عده همراهانمان به 400 نفر می‌رسید استقبال باشکوه و پذیرایی 15 روزه کرد. من در نیشابور نسخه‌ای از دیوان ابن یمین را پیدا کردم و در این 15 روز از روی آن نسخه‌ای برای خود نوشتم. از آن پس این فکر در من قوت گرفت که یک کتابخانه بزرگ دایر کنم».
تشکیل کتابخانه اما به زودی رنگ واقعیت نگرفت. نخستین اقدام شش سال بعد صورت پذیرفت «6 سال بعد، از طرف پدرم مامور خراسان شدم. در آنجا کتابخانه شیخ عبدالحسین پسر شیخ عبدالرحیم بروجردی را خریداری کردم. بعدا هم کتابهای میرزا ارسطو منشی کنسولگری روس را خریدم و کتابخانه خود را با این کتابها بوجود آوردم پس از آن هر کجا می‌شنیدم که کتاب خطی هست به سراغش رفتم. در این راه شهرتی بهم زدم، بطوریکه برای فروش کتاب قدیمی و خطی به من مراجعه میشد هر کس هر چه کتاب داشت می‌خریدم». کتابخانه مشهوری که حاج حسین آقا ملک ایجاد کرده بود تا پیش از درگذشت پدر در مشهد جای داشت «در سال 1336 قمری [1297 خورشیدی] که پدرم درگذشت این خانه را که خود من در آنجا متولد شده‌ام به کتابخانه اختصاص دادم ... کتابها را تا نخوانده‌ام به کتابخانه تحویل نداده‌ام». کتابخانه ملی ملک اکنون به پایتخت آمده، با حضور در بازار حلبی‌سازهای تهران، به دوره‌ای تازه از زندگی‌اش وارد شده بود. این اما پایان اندیشه بزرگ حاج حسین آقا ملک و کتابخانه مشهورش نبود. او که با درگذشت پدر بازرگان و زمین‌دار، میراث‌دار ثروت بی‌کران او شده بود، به واسطه کتابخانه، به گستره‌ای تازه از فعالیت فرهنگی روی آورد؛ راه‌اندازی موزه «انگیزه من از تاسیس موزه سکه و فرش و قلمدان و نقاشی و ... که هنوز در دست تکمیل است این بود که بعضی از مراجعین کتابخانه من محققین خارجی هستند آنها سوال می‌کردند که سکه‌های قدیم ایران و یا خطوط تاریخی و قلمدانها را که همگی نشانه تمدن کهن ما است کجا می‌توانند تماشا کنند و من برای سهولت کار آنها و نیز استفاده ملت ایران دست به ایجاد این موزه زده‌ام». او که توانسته بود نخستین موزه خصوصی ایران را بنیاد گذارد، به روایت خودش، در سال 1314 کتابخانه و موزه ملی ملک را تاسیس و سازمان‌دهی کرد.
سال 1316 خورشیدی؛ تقدیم گنجینه بر آستان قدس رضوی
اقدام مهم بعدی حاج حسین آقا ملک در سال 1316 صورت گرفت. او در این سال که با راه‌اندازی موزه ایران باستان از سوی دولت هم‌زمان بود، خانه پدری را به همراه کلیه اموال موجود در آن که کتابخانه و موزه ملی ملک را دربرمی‌گرفت، بر آستان قدس رضوی وقف کرد تا «شعبه‌ای از کتابخانه مقدسه رضویه باشد که کافه و عامه افراد سکنه ایران بدون رعایت ملیت حق استفاده داشته و هر یک از افراد در خور استعداد خود عندالحاجه» از آن بهره بگیرند. حاج حسین آقا ملک در سال‌های بعد اموال و زمین‌هایی فراوان را به ویژه در خراسان بر آستان قدس رضوی وقف کرد تا بودجه کتابخانه و موزه از محل درآمدهای آنها تامین شود؛ بدین ترتیب بنیاد این موقوفه را بر خودکفایی مالی گذاشت. او همچنین به موجب وقف‌نامه، تولیت موقوفات را تا زمان وفات به خود اختصاص داده و پس از آن به تولیت آستان قدس رضوی سپرده بود.
مهاجرت از بازار بین‌الحرمین به قلب فرهنگی تاریخی پایتخت
حاج حسین آقا ملک 35 سال پس از وقف کتابخانه و موزه، در 3 مرداد 1351 درگذشت و تولیت مستقیم موقوفات به ویژه کتابخانه و موزه ملی ملک در اختیار آستان قدس رضوی قرار گرفت. کتابخانه و موزه ملی ملک پس از درگذشت واقف، به فعالیت خود در همان مکان و گستره جغرافیایی در بازار تهران ادامه داد. در سال‌های پس از انقلاب اسلامی در سال 1357 بافت جمعیتی، فرهنگی و اجتماعی بازار تهران به دگرگونی‌هایی اساسی دچار و بدین‌ترتیب پیوستگی زیست فرهنگی کتابخانه و موزه ملی در آن فضای جدید با تردیدهایی روبه‌رو شد. با دریافت همین مساله، آستان قدس رضوی، از وجود قطعه زمینی در محوطه تاریخی میدان مشق (باغ ملی کنونی) بهره جست که حاج حسین آقا ملک در زمان زندگی خویش با هدف گسترش کتابخانه و موزه در آنجا تدارک دیده و وقف کرده بود. عملیات ساختمانی در سال 1364 آغاز شد و ساختمان تازه با کاربری کتابخانه و موزه در هفت طبقه با بهره‌گیری از معماری اسلامی در سال 1375 گشایش یافت. کتابخانه و موزه ملی ملک بدین ترتیب 24 سال پس از درگذشت بنیان‌گذار و واقف، به ساختمان نو در محوطه میدان مشق منتقل شد. کتابخانه و موزه ملی ملک از آن روزگار تا امروز در این ساختمان زیبا که جلوه‌هایی تحسین‌برانگیز از معماری ایرانی- اسلامی را به نمایش گذاشته است، به مخاطبان کتابخانه و موزه خدمات فرهنگی می‌رساند.
کتابخانه ملی ملک؛ گنجی از نسخه‌های نفیس خطی
کتابخانه ملی ملک با داشتن نزدیک به 20 هزار عنوان نسخه نادر و نفیس خطی، یکی از شش گنجینه بزرگ نسخه‌های خطی ایران است. پنج کتابخانه دیگر عبارت‌اند از کتابخانه ملی، کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. امتیاز کتابخانه ملی ملک در این میان، به نفاست و ارزش هنری آثار است.
این کتابخانه همچنین بیش از 100 هزار جلد کتاب چاپی، بیش از 4 هزار کتاب چاپ سنگی و بیش از 800 عنوان نشریه ادواری در بیش از 8 هزار مجلد را در کنار بیش از 60 هزار برگ سند در خود جای داده است. بخشی شایان توجه از کتابهای چاپی به پیش از سال 1320 خورشیدی متعلق‌اند و در زمره نخستین کتابهای چاپی ایران قرار می‌گیرند. کتابخانه ملی ملک پیوسته با خرید کتابهای نفیس خطی و چاپی از محل عواید موقوفات ملک غنی‌تر می‌شود. تالارهای محققان، نشریات و مطالعه عمومی در کنار قفسه باز کتابهای چاپی از بخش‌های کتابخانه به شمار می‌آیند.
کتابخانه ملی ملک همچنین امکانات مجهزی برای انجام امور فنی مانند فراهم‌آوری و سفارش منابع اطلاعاتی، فهرست‌نویسی و سازمان‌دهی منابع اطلاعاتی، فناوری اطلاعات و ارایه تصویر نسخه‌های خطی با شرایط خاص دارد.
موزه ملی ملک؛ 3 هزار سال در هزارتوی تاریخ
موزه ملی ملک نیز در کنار کتابخانه، گنجینه‌ای از آثار و اشیای ارزشمند تاریخی را در تالارهای گوناگون خود جای داده است. مجموعه سکه، هزاران سکه تاریخی از دوران پیش از هخامنشی (از سده ششم پیش از میلاد) تاکنون را دربرگرفته است. در کنار تالار سکه، تالار کمال الملک و خاندان غفاری قرار دارد که در آنجا مجموعه‌ای از تابلوهای نقاشی محمد غفاری مشهورترین نقاش تاریخ معاصر ایران و دیگر اعضای هنرمند خاندان غفاری گردآمده است. تالار کتابت و نگارگری، دیگر بخش موزه ملی ملک است که مجموعه‌ای از آثار برجسته خوش‌نویسی و نگارگری، لاکی، اسناد و نسخه‌های نفیس خطی را دربرمی‌گیرد. مجموعه هنر لاکی، شامل قلمدانها، قاب‌آیینه‌ها و جلدهای لاکی، دیگر بخش موزه است که در کنار تالار کتابت و نگارگری جای گرفته است. یکی از بخش‌های جذاب موزه ملی ملک، مجموعه اهدایی بانو عزت‌ملک ملک، دختر بزرگ حاج حسین آقا ملک واقف این گنجینه است که گنجینه‌ای از تابلوهای نقاشی قاجاری، نسخه‌های خطی، قلمدان، سرقلیان و آثار لاکی را در خود دارد. سالن تک اثر، بخشی دیگر در موزه ملی ملک است که در هر فصل سال، یک اثر از مجموعه آثار نادیده موجود در مخازن آثار موزه، همراه با تابلوها، توضیحات و نماهنگ‌های جذاب، در آن عرضه می‌شود. نمایشگاه دایمی حاج حسین آقا ملک، از بخش‌های متفاوت و جذاب موزه ملی ملک است به در قالب موزه‌ای، به معرفی بیش‌تر واقف می‌پردازد. در این سالن، آثار، دست‌نوشته‌ها، تصویرها و دیگر وسایل شخصی حاج حسین آقا ملک به نمایش درآمده است. تالار هزارداستان دربرگیرنده نسخه‌های خطی با موضوع داستان‌سرایی در تاریخ ایران و اسلام، تالار تمبر، از نخستین تمبرهای منتشر شده در ایران و جهان تا امروز، تالار هنر و زندگی (هنرهای تزیینی) دربرگیرنده قالی و قالیچه، گلدان، لوستر و مبلمان و تالار علوم در ایران اسلامی دربرگیرنده مجموعه نسخه‌های خطی در گستره علم و دانش تمدن ایران در دوران اسلامی، دیگر تالارهای موزه‌ای کتابخانه و موزه ملی ملک به شمار می‌آیند. همچنین تالار ماه هشتم (ویژه آثار مرتبط با امام رضا علیه‌السلام) که به تازگی در خرداد 1402 گشایش یافته است، تصویری جذاب از این آثار تاریخی به نمایش می‌گذارد.
سوم مرداد، گرامی‌داشت نیکوکاری بزرگ
کتابخانه و موزه ملی ملک هم‌زمان با فرارسیدن سوم مرداد، پنجاه و یکمین سال‌روز درگذشت بزرگ‌ترین واقف فرهنگی تاریخ معاصر ایران را گرامی می‌دارد.
در کنار شماری عکس‌های تاریخی از حاج حسین آقا ملک، تصویرهایی از آیین تشییع این واقف بزرگ را می‌بینید که برای نخستین بار منتشر کرده‌ایم؛
