«از مهستان تا بهارستان»

منتشر شده در تاریخ ۰۹ اسفند ۱۴۰۲ در اخبار موسسه مراسم و آیین‌ها برنامه‌های آموزشی بازدید‌های خاص ویژه‌ها

«از مهستان تا بهارستان»

(تاریخ مجلس در ایران به روایت آثار کتابخانه و موزه ملی ملک)

گردآوری و تنظیم: محسن حق‌گو

در بررسی تاریخ مرم‌سالاری در ایران آنچه به وضوح مشخص است اینکه نظام غالب حکومتی در ایران پیش از اسلام، از نوع سلطنت موروثی بوده‎‌ است. این نوع از حکومت تفاوت‌های عمده‌ای با سیستم حکومت دموکراتیک دارد و بر خلاف نقش مؤثر مردم در نظام‌های سیاسی دموکراتیک، در نظام‌های مونارشی، حاکم تصمیم‌گیرنده نهایی است. با این وجود، در برخی ادوار تاریخ ایران، نشانه‌هایی از وجود برخی از عناصر دموکراسی در ساختارهای حکومتی مشاهده می‌شود. به این معنی که اگرچه در این دوران، هیچ یک از سیستم‌های حاکمیتی موجود، شرایط لازم برای ایجاد یک دموکراسی کامل را نداشته‌اند اما در مقاطعی از تاریخ، برخی از ویژگی‌های جزئی دموکراسی را به عاریه گرفته‌اند و یا برخی رویدادها بنا بر تصمیم جمعی شکل گرفته است. از این رهگذر امروز می‌دانیم که در مقاطعی از حکومت‌های ماد و هخامنشی انتخاب پادشاه طی مشورت و توافق بزرگان صورت پذیرفته است. اما تشکیل نخستین مجلس شناخته شده در ایران تا دوران اشکانی به طول انجامید. در همین دوران بود که پارلمانی با عنوان «مهستان» یا مجلس بزرگان تشکیل شد. این مجلس که متشکل از دانشمندان، مغان و بزرگان خانواده سلطنتی بود، اختیارات و قدرت بالایی یافت. برخی پژوهشگران معتقدند که اشکانیان دارای سه مجلس تصمیم‌گیری بوده‌اند: شورای سلطنتی مرکب از سران ۷ خاندان بزرگ قوم پارت، شورای روحانیون متشکل از روحانیون و ریش سفیدان، و مجلس «مهستان» که مجموعه ۲ مجلس مذکور بوده و در امور مهم کشوری تشکیل می‌شده‌است.

اولین جلسه مجلس مهستان در نوروز سال ۱۳۷ قبل از میلاد تشکیل شد که در آن مهرداد یکم، شاه وقت، شخصاً حضور داشت. اولین مصوبه مجلس مهستان انتخابی کردن شاه بود. از اختیارات این مجلس می‌توان به انتخاب ولیعهد از میان شاهزادگان، اعلان جنگ و پیشنهاد صلح، بسیج نیرو، تغییر نظام مالیاتها و صدور دستور ضرب سکه با تصویر تازه، تعیین یا تایید شاهان محلی، و انتصاب فرمانده کل ارتش برای یک دوره معین یا مدیریت جنگ اشاره کرد. مهستان در موارد متعدد شاهان اشکانی را جابجا کرد و در عین حال حامی سنت‌های بومی مناطق مختلف ایران بود. این مجلس با معیارهایی همچون خیانت به کشور، ضعف و نیز جنون، بیماری سخت و از کار افتادگی اختیار عزل شاه را داشت. ما در این مورد رویدادهای تاریخی مهمی مطلع هستیم که با دخالت این مجلس همراه بوده است. به عنوان مثال عزل و نصب برخی شاهان اشکانی و داوری و تصمیم گیری در مورد اختلاف میان وارثان حکومت مواردی هستند که امروز سکه‌هایی از ایشان در گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می شود. با افول اشکانیان و برآمدن ساسانیان این شیوه تصمیم گیری در کشور به فراموشی سپرده شد.

سکه فرهاد پنجم (اشک پانزدهم) که به علت خیانت و بر انگیختن نارضایتی عمومی توسط مجلس مهستان از سلطنت خلع شد.

سکه ارُد دوم (اشک سیزدهم) که در رقابت بر سر جانشینی با برادرش پیروز و با حکم مجلس مهستان به عنوان شاه برگزیده شد.

با ظهور اسلام و بعثت پیامبر اکرم (ص) سوره‌ای با عنوان شورا نازل و در آیه 38 آن «وَأَمْرُهُمْ شُورَی بَیْنَهُمْ»، در کنار پذیرش دعوت پروردگار، انفاق و اقامه نماز، مشورت را نیز از ویژگی‌های مثبت مسلمانان بر‌می‌شمارد. همچنین آیه 159 سوره آل عمران «وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ» بر مشورت تاکید کرده است. در کتابخانه و موزه ملی ملک ده‌ها قرآن نفیس و تاریخی نگهداری می‌شود که انعکاس دهنده این آیه‌اند. علاوه بر این آیات در کلام و سیره عملی اولیاء دین نیز به خوبی این امر انعکاس یافته است. همانگونه که انتخاب حضرت امیرالمؤمنین به عنوان خلیفه در یک حرکت و اجماع مردمی صورت گرفت، اهمیت موضوع شورا در کلام آن حضرت نیز انعکاس یافته است. «مَنْ شاوَرَ ذَوِی الْعُقولِ اسْتَضاءَ باَنْوارِ الْعُقولِ»؛ هر کس با عقلا مشورت کند، از نور عقل‏ها بهره می‏برد. (غررالحکم)همچنین از کلام ایشان است که «هر کس برای خود استبداد کند هلاک می‏شود، و هر کس با مردم مشورت کند در عقل آنان شریک شده است.» (نهج البلاغه: کلام 161). و فرموده‌اند: «مشورت کردن عین هدایت است و کسی که استبداد برأی داشته باشد خویشتن را در معرض خطر قرار داده است.» (نهج البلاغه: کلام 161). لذا در مجموعه کتابخانه، نهج البلاغه‌ها و نسخ خطی نفیس که حاوی این مضامین هستند نیز می‌توانند در این زمینه محل رجوع و توجه قرار گیرند.

برگی از قرآن کریم حاوی آیات 154 تا 163 آل عمران- قرآن شماره 8 کتابخانه و موزه ملی ملک

روند حکومت‌داری از صدر اسلام تا دوران قاجار نیز می‌‌تواند مصادیق مختلفی از تشکیل مجالسی برای تصمیم‌گیری‌های مهمی و حیاتی را دربرداشته باشد. به عنوان مثال نادرقلی افشار (بعدا نادرشاه) از «میرزامهدی خان» خواست که بزرگان کشور که مورد وثوق مردم‌اند را از گوشه و کنار ایران به مغان دعوت کند تا کار انتخاب صورت گیرد. دعوت از بزرگان سراسر کشور تا آمدن آنان به مُغان حدود سه ماه طول کشید. در نشست انتخاباتی مُغان در ۲۴ شوال ۱۱۴۸ ه.ق، شماری ازجمله نادر سخنرانی کردند و اکثریت حاضران رای به حذف صفویه و پادشاهی نادر دادند و به این وسیله برگی جدید از تاریخ ایران رقم خورد. نخستین سکه‌های نادر پس از تاج‌گذاری می‌تواند از این منظر قابل توجه قرار گیرد.

در دوره قاجار ناصرالدین شاه در چند مورد مجوز تشکیل مجالسی را صادر کرد. در ۲۳ محرم ۱۲۷۵ هجری قمری در روزنامه «وقایع اتفاقیه» فرمانی از ناصرالدین شاه منتشر شد که وظایف حکومت را میان وزارت‌خانه‌های امور خارجه، جنگ، مالیه، عدلیه و فواید عامه تقسیم کرد و در این میان میرزا جعفرخان مشیرالدوله (دیپلمات تحصیل‌کرده بریتانیا) نیز به عنوان رییس مجلس ۲۵ نفره «مصلحت خانه» یا به اختصار «مجلس مشورت» معرفی شده بود. هرچند این مجلس مشورتی همان گونه که از نامش پیدا بود بیش‌تر جنبه تشریفاتی داشت، اما به هر حال پس از چندین قرن می‌توان آن را بارقه‌ای از اصلاح ساختار سیاسی ایران دانست. پس از آن و در شوال ۱۳۰۱ قمری، جمعی از تجار و بازرگانان نیز توانستند اجازه تأسیس «مجلس وکلای تجار» را از ناصرالدین شاه بگیرند که مرام‌نامه آن بسیار مترقی و برخوردار از جنبه پررنگ اصلاح‌گراانه بود. از روزنامه «وقایع اتفاقیه» تعدادی از شماره‌ها در گنجینه ملک وجود دارد.

اما نهضت مشروطه، به عنوان یکی از نقاط عطف تاریخ ایران مقدمات تشکیل اولین مجلس ملی در ایران را فراهم آورد. نسخه خطی منحصربه‌فرد «تاریخ مشروطیت ایران»، که به قلم حاج شیخ محمدمهدی شریف کاشانی، مؤلف آن کتابت شده و به عکس‌های غلامرضا عکاس زینت یافته است یکی از مهم‌ترین این منابع در مورد این رویداد است. همچنین کتاب تاریخ مشروطیت ایران به قلم نصرالله مستوفی نیز از دیگر منابع ارزشمند ما در این زمینه‌اند. پرتره حاجی میرزا نصرالله ملک‌المتکلمین از خطیبان مشهور که در شمار یکی از اصلی‌ترین واعظان دوره مشروطیت شناخته شده‌است، امروز زینت‌بخش کتابخانه و موزه ملی ملک است. همچنین تمبرهای سری مشروطه و تمبرهای یادبود مشروطه که در ادوار مختلف منتشر شده اند از دیگر آثار مرتبط با این موضوع‌اند.

نسخه خطی تاریخ مشروطیت ایران از نصرالله مستوفی

«تاریخ مشروطیت ایران» به قلم حاج شیخ محمدمهدی شریف کاشانی

پرتره میرزا نصرالله ملک‌المتکلمین

از چهره‌های مبارز در مجلس شورای ملی سیدحسن طباطبایی زواره، مشهور به مدرّس است. تمبر و اسکناس‌هایی با چهره ایشان منتشر شده که در مجموعه ملک نیز موجود است و در این موضوع جای کار روی شخصیت ایشان وجود دارد.

با انقلاب اسلامی و تشکیل اولین دوره مجلس شورای اسلامی، تمبر و پاکت‌های مهر روزی منتشر شده که نمونه‌های اصلی آن در کتابخانه ملک نیز موجود است.