گل و گیاه در هنر و ادبیات ایرانی
به مناسبت روز ملی گل و گیاه (۲۵ خرداد ماه) در این نوشتار مطالعه‌ای پیرامون چند اثر موجود در کتابخانه و موزۀ ملی ملک با محوریت گل و گیاه صورت گرفته است.
به قلم علیرضا حیدری
با هدف ترویج فرهنگ نگهداری و استفاده درست از گلها و گیاهان 25 خرداد ماه مصادف با 15 ژوئن (روز جهانی گل و گیاه)، در تقویم ملی ثبت شده است.
سرزمین ایران، از دیرباز جایگاه گل و پرورش گیاه بوده است. این مسئله در شعر سرایندگان ایرانی نیز مشهود است و اشعار آنها سراسر آکنده از مضامین مرتب با گل و گیاه است؛ مردم ایران از دوران باستان عاشق گل بوده و در پرورش آن کوشش داشته‌اند... در فرهنگ و داستانهای عاشقانۀ کشورهای مختلف نیز، مردم از گل برای ابراز عشق بهره می‌برند؛ گل با زندگی مردم بسیار پیوند داشته و اغلب نقاشی‌ها و کاشی‌کاری‌ها با نگاره‌هایی از گلها و گیاهان همراه بوده است. واژۀ گل در ادبیات ایران مظهر ظرافت و لطافت و زیبایی است و شاعران، چهرۀ زیبا را به گل مانند کرده‌اند. سعدی در گلستان و بوستان خود که سرشار از مفاهیم اخلاقی است -ضمن استفاده از «گل» و «بوی» در نام دو شاهکارش، در مقدمۀ گلستان درخت گل را نمادی از ذات خداوند می‌داند (رنگچی،1372: یازده تا شانزده).
... بخاطر داشتم که چون به درخت گل رسم، دامنی پر کنم هدیۀ اصحاب را، چون برسیدم، بوی گلم چنان مست کرد که دامنم از دست برفت.
نسخه خطی کلیات سعدی، به شماره اموال 5967، کتابت قرن 13 هجری قمری
اهمیت گل در فرهنگ ایرانی به اندازه‌ای است که در هنر نگارگری، احتمالا از سدۀ 11 هجری قمری سبکی با نقاشی گلها و پرنده‌های مستقل به وجود می‌آید که امروز به آن گل و مرغ گفته می‌شود (جهان‌بخشی، شیخی نارانی، 1395: 129 و 135). در گنجینۀ کتابخانه و موزۀ ملی ملک آثار ارزشمندی از هنر گل و مرغ موجود است که برای مثال به یکی از آنها می‌نگریم:
تصویر جلد نسخۀ خطی کلیات سعدی، از مجموعه اهدایی بانوی روانشاد عزت ملک ملک (سودآور)، به شماره اموال 6882، متعلق به قرن 14 هجری قمری (دورۀ قاجار)، جلدساز : محمود مذهب‌باشی
پیش از نگاره‌های قرن 11 هجری قمری در هنر گل و مرغ، در آثار و تزئینات برخاسته از سایر هنرهای ایرانی چون تذهیب و فرش‌بافی و ... نقش گل را می‌بینیم که بیشتر ساختاری انتزاعی دارد و یادآور مفهوم مینو یا فردوس نوید داده به پیروان است، تا جایی که کسایی مروزی (ریاحی، 1373: 87) گل را نعمتی بهشتی می‌داند:
گل نعمتی است هدیه فرستاده از بهشت مردم کریم‌تر شود اندر نعیم گل
ای گل‌فروش گل چه فروشی برای سیم؟ وز گل عزیزتر چه ستانی به سیم گل؟
دو نمونه اثر موجود در کتابخانه و موزۀ ملی ملک از نقش گل در هنر تذهیب و فرش‌بافی:
قلمدان لاکی با نقش تذهیب بر روی اثر و جوانب آن، بدون رقم، ساخته شده در سال 1310 هجری قمری، به شماره اموال 1393.05.00035
قالی 62 متری مشهد بافت علی عمواوغلی که از سال 1315 خورشیدی به سفارش مرحوم حاج حسین آقا ملک به اندازه یکی از اتاقهای منزل پدری ایشان در کارگاه علی‌خان عمواوغلی شروع به بافت شده و بنابر قرارداد در 1317 خورشیدی پایان یافته است.
از کارهایی که در زمان فریدون (شاه پیشدادی ایرانیان، پدر سلم و تور و ایرج) انجام شده، یکی گسترش آئین تزئین سراها و ایجاد باغ و بوستان در شهرها و خانه‌ها است و پرورش گل و گیاه (جنیدی، 1358: 159):
بیاراست گیتی بسان بهشت بجای گیا سوسن و لاله کشت
نسخه خطی شاهنامه فردوسی، به شماره اموال 6031.1، کتابت شعبان 833 هجری قمری، به خط محمدبن مطهربن یوسف‌بن ابی‌سعید قاضی نیشابوری برای بایسنغرمیرزا در هرات
تصویر کامل صفحۀ مذکور از نسخۀ 6031.1
در داستان نبرد مازندران، نوازنده، برای اغوا و برانگیختن کاووس، از گل و بوستان مازندران یاد می‌کند:
که مازندران شهر آباد بود همیشه بر و بوم او شاد بود
که دربوستانش همیشه گل است بکوه اندرون لاله و سنبل است
هوا خوشگوار و زمین پرنگار نه گرم و نه سرد و همیشه بهار
نوازنده بلبل بباغ‌اندرون گرازنده آهو براغ‌اندرون
همیشه نیاساید از جست‌وجوی همه‌ساله هرجای رنگ است و بوی
گلاب است گویی بجویش روان همی شاد گردد ز بویش روان
دی و بهمن و آذر و فرودین همیشه پر از لاله بینی زمین
نسخه خطی شاهنامه فردوسی موجود در کتابخانه و موزۀ ملی ملک، به شماره اموال 5986، کتابت قرن 10 هجری قمری
در سنت ایرانی، گلها و گیاهان خواص و جایگاهی ویژه داشتند. این اندیشه از ادبیات ایران پیش از اسلام تا دوران اسلامی و زمان ما وجود دارد. مثلا در متنی به زبان فارسی میانه از عهد ساسانی با نام خسرو قبادان و ریدک کهاحتمالا بیانگر سلیقۀ طبقۀ اشراف آن روزگار در امور روزمرۀ زندگی، اعم از غذا، میوه، موسیقی، زیبایی، جامه و جز اینها ست، و بازتاب مضامین اصلیِ آن را تا امروز نیز می‌توان پی گرفت (کرباسیان، 1398)، بیش از 20 گل به چیزی یا حالتی تشبیه می‌شوند (عریان، 1361: 1097-1096). در ادبیات پس از اسلام نیز متنی با نام رمز الریاحین نوشته شد که به گلها و گیاهان و خواص آن اشاره شده است. رمزی، شاعر اهل کاشان، متولد سال 1040 هجری قمری، معاصر شاه عباس دوم، این اثر را سروده است؛ این کتاب دو فایده دارد: اطلاعاتی دربارۀ اصفهان در اختیار ما می‌گذارد؛ شاعر با تفننی لطیف، مناظرۀ گلها، جهت تفاخر و برتری‌جویی نسبت به یکدیگر را تصویر کرده است (افشار، 1344: 59).
مثنوی رمزالریاحین، موجود در کتابخانه و موزۀ ملی ملک به شماره اموال 4588.1، کتابت 2 ربیع الثانی 1089 هجری قمری، به خط الله قلی بن رضوان بیک در اصفهان
گفتگوی نرگس در تعریف حسن و جمال خویش:
شد از یک گوشه نرگس در تکلم بگلها گفت چشمک‌زن چو انجم
که من آرایش گلهای باغم بهار عیش را چشم و چراغم
در رسالۀ خسرو قبادان و ریدک دربارۀ گل نرگس چنین آمده است:
نرگس را بوی چون بوی جوانی (عریان، 1361: 1096).
تصویری دیگر از مثنوی رمزالریاحین در توصیف گل زلف عروس/عروسان که از زبان این گل آب و رنگ آن تعریف شده است.
منابع
افشار، ایرج (1344). «رمز الریاحین (در وصف اصفهان و مناظره گلها)». وحید. دی 1344، شماره 25، صص 66-59.
جنیدی، فریدون (1358). زندگی و مهاجرت نژاد آریا بر اساس روایات ایرانی. تهران: بلخ.
جهان‌بخشی، هانا، شیخی نارانی، هانیه (1395). «پژوهشی پیرامون گل و مرغ و کاربرد آن در هنرهای سنتی ایران». تاریخ نو. شماره شانزدهم، پائیز 1395، 162-129.
رنگچی، غلامحسین (1372). گل و گیاه در ادبیات منظوم فارسی تا ابتدای دوره مغول. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ریاحی، محمد امین (1373). کسایی مروزی زندگی، اندیشه و شعر او. تهران: علمی.
عریان، سعید (1361). «خسرو قبادان و ریدکی». چیستا. شماره 9، اردیبهشت 1361، 1099-1072.
کرباسیان، ملیحه (1398). «خسرو قبادان و ریدک». دائرة المعارف بزرگ اسلامی. برگرفته از تارنمای مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی با آدرس ثابت