اینجا فقط کتابخانه و موزه نیست!
از سردر تاریخی باغ ملی می‌گذرند و به محوطه میدان مشق می‌روند. کلاسور و کیفی به همراه دارند پر از ابزارهای کار و کاغذ و وسیله‌هایی دیگر. قرار است در دوره‌ای آموزشی یا یک کارگاه یک روزه شرکت کنند و مثلا یاد بگیرند که چطور می‌توان به روش‌های سنتی، کاغذی را رنگی کرد یا جلد لاکی ساخت یا متنی را به خط ناخنی نوشت. «موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک» به جز روزهای تعطیل، هر روز از ۸:۳۰ تا ساعت ۱۶:۳۰میزبان مخاطبان‌اش است و برنامه‌های آموزشی بسیاری در طول هفته برای آن‌ها در نظر دارد. آموزش‌های منحصربه‌فردی که در این مجموعه ارایه می‌شود بهانه‌ای است برای خبر گرفتن از چند و چون این آموزش‌ها در نخستین موزه وقفی- خصوصی ایران که موقوفه آستان قدس رضوی است.
نگاهی به فعالیت‌های آموزشی کتابخانه و موزه ملی ملک در حوزه هنرهای سنتی ایران- اسلامی
اینجا فقط کتابخانه و موزه نیست!
مرضیه موسوی
از سردر تاریخی باغ ملی می‌گذرند و به محوطه میدان مشق می‌روند. کلاسور و کیفی به همراه دارند پر از ابزارهای کار و کاغذ و وسیله‌هایی دیگر. قرار است در دوره‌ای آموزشی یا یک کارگاه یک روزه شرکت کنند و مثلا یاد بگیرند که چطور می‌توان به روش‌های سنتی، کاغذی را رنگی کرد یا جلد لاکی ساخت یا متنی را به خط ناخنی نوشت. «موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک» به جز روزهای تعطیل، هر روز از ۸:۳۰ تا ساعت ۱۶:۳۰ میزبان مخاطبان‌اش است و برنامه‌های آموزشی بسیاری در طول هفته برای آن‌ها در نظر دارد. آموزش‌های منحصربه‌فردی که در این مجموعه ارایه می‌شود بهانه‌ای است برای خبر گرفتن از چند و چون این آموزش‌ها در نخستین موزه وقفی- خصوصی ایران که موقوفه آستان قدس رضوی است.
از نشست‌های چند ساعته تا دوره‌های چند ماهه آموزشی
هرازگاهی پیامکی در صفحه نمایش تلفن همراه مخاطبان همیشگی موسسه کتابخانه و موزه ملی جا خوش می‌کند یا اخبار برگزاری دوره‌ای آموزشی یا نشست و کارگاهی خاص روی وب‌سایت اینترنتی این گنجینه دیده می‌شود. تلفن‌ها به صدا در می‌آید تا در مهلت باقی مانده برای ثبت نام، هیچ مخاطبی از قلم نیفتد.
واقعیت آن است که بر خلاف پندار رایج در ایران، موزه‌ها و کتابخانه‌ها صرفا نهادهایی برای پذیرش مخاطبان در حوزه‌های تخصصی، یعنی امکان بازدید آثار تاریخی و بهره‌گیری از کتاب، اسناد و نشریات، نیستند. موزه‌ها و کتابخانه‌ها در جهان امروز، بخشی از فرآیند آموزش غیر رسمی جامعه را برعهده دارند. این نهادها با بهره‌گیری از موقعیت ویژه خویش، زمینه ارایه آموزش‌های جدید در حوزه‌های گوناگون مرتبط با فعالیت خود را به مخاطبان فراهم آورده‌اند. کتابخانه و موزه ملی ملک، با توجه به این رویکرد و نیز بهره‌گیری از گنجینه خویش توانسته است بخشی قابل توجه از مخاطبان هنرهای سنتی ایرانی- اسلامی را به سوی خود بکشاند و آن‌ها را در چرخه آموزش‌های گوناگون در این موقوفه ماندگار کند.
«حمید شاکری» مسوول پژوهش و آموزش موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک درباره چگونگی فرآیند آموزش در این مجموعه تاریخی می‌گوید: «ارایه آموزش‌های مختلف هنری و فرهنگی در این موسسه در سه قالب کلی دوره آموزشی، نشست و کارگاه برگزار می‌شود. این آموزش‌ها هم به صورت درون سازمانی، یعنی ویژه همکاران در موسسه یا برون سازمانی، یعنی ویژه مخاطبان است».
او از برنامه‌هایی آموزشی می‌گوید که هم‌خوان با گنجینه‌های موجود در کتابخانه و موزه پیش می‌رود: «هر آموزشی که در کتابخانه و موزه ملی ملک ارایه می‌شود به گونه مستقیم و غیر مستقیم با گنجینه آثار و فعالیت‌های ما ارتباط دارد. در واقع هر موضوعی نمی‌تواند در ردیف برنامه های آموزشی ما قرار بگیرد».
هنرهایی که از یادها رفته‌اند
آموزش‌ها در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در چند موضوع کلی جای می‌گیرند؛ نسخه‌های خطی، نگارگری از جمله تذهیب، گل‌ومرغ، جلدهای لاکی و مینیاتور، نقاشی پشت شیشه، خط و خوش‌نویسی و اساسا حوزه کلی هنرهای سنتی ایرانی- اسلامی. زیرشاخه‌های مختلفی از این عناوین کلی در این برنامه‌ها دیده می‌شود؛ ساخت کاغذ ابری، قطعه‌سازی، خط ناخنی، خط شکسته، تصحیح متون تاریخی، آشنایی و شناخت متون تاریخی، سیاق‌شناسی، نقاشی لاکی، نقاشی پشت شیشه، دوره‌های مرمت و ... از جمله این دوره‌ها هستند.
«حمید شاکری» می‌گوید: «دوره‌هایی که در این موسسه برگزار می‌کنیم دوره‌هایی‌اند که معمولا به گونه یکجا در کم‌تر موزه یا کتابخانه‌ای برگزار می‌شود. برای مثال آموزش نقاشی پشت شیشه، دوره‌ای است که دو سال از آغاز آن می‌گذرد و همچنان پنج‌شنبه هر هفته در حال برگزاری است. ما با برگزاری این دوره‌ها در تلاش‌ایم تا هنرهای بومی و سنتی ایرانی اسلامی را احیا کنیم. سال‌ها است که بسیاری از این هنرها در هیچ دانشگاه و مرکز آموزشی به شیوه عملی و کارگاهی تدریس نمی‌شود به همین دلیل ممکن است مردم آشنایی مناسبی با آن‌ها نداشته باشند».
مخاطبان مبتدی و حرفه‌ای‌ها
مخاطبان از قشرهایی گوناگون به کتابخانه و موزه ملی ملک رفت‌وآمد می‌کنند؛ از گروه‌های سنی پایین گرفته تا جوان‌ها و افراد کهن‌سال. وجه اشتراک همه این‌ها علاقه زیادشان به موزه و به خصوص نسخه‌های خطی و سکه و آثار لاکی و خوش‌نویسی است. هر کس برای نخستین بار وارد این مجموعه می‌شود می‌تواند یقین کند که بار دیگر هم گذرش به این کتابخانه و موزه خواهد افتاد. شرکت در دوره‌های آموزشی مختلف یکی از دلایل بازگشت دوباره و چندباره این افراد به موسسه جا خوش کرده در ضلع غربی محوطه میدان مشق است.
«حمید شاکری» مسوول پژوهش و آموزش موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک می‌گوید :«مخاطبان ما در زمینه آموزش چنددسته‌ند؛ افرادی که صرفا علاقه‌مندند و هیچ پیش‌زمینه آموزشی در زمینه هنری که به سراغ‌اش می‌روند، ندارند. این افراد اغلب از طریق دیدن آثار جذب هنری خاص می‌شوند و در واقع علاقه‌مندی‌ها برای این افراد ایجاد شده است. گروهی از مخاطبان هم حرفه‌ای‌ها هستند. برای مثال دانشجویانی که در زمینه هنری خاص تحصیل می‌کنند یا کسانی که سال‌ها است هنری را دنبال می‌کنند، در این دسته جای می‌گیرند. ما برای هر دوی این گروه‌ها برنامه‌ریزی‌های آموزشی خاص خود را داریم».
آثار هنرجوها روی دیوار گالری
بهترین‌ها در زمینه‌های گوناگون هنری، آموزش در دوره‌ها، نشست‌ها و کارگاه‌های کتابخانه و موزه ملک بر عهده گرفته‌اند. برای همین هم خروجی این آموزش‌ها اغلب نتایج مطلوبی را در پی دارد. نمونه‌اش ده‌ها هنرجویی است که تاکنون از آموزش‌های این مجموعه به شیوه مستمر استفاده کرده‌اند. برخی کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی با برگزاری نمایشگاهی از آثار هنرجوها به پایان می‌رسد. نمایشگاه کاغذهای ابر و باد، آثار خوش‌نویسی و لاکی، نقاشی‌های پشت شیشه و دیگر هنرهای ساخته و پرداخته هنرجوها همواره در نگارخانه کتابخانه و موزه ملی ملک به نمایش درمی‌آید.
ارایه آموزش‌ها در موسسه، گسترش هنرهای رو به فراموشی را به دنبال دارد
«گسترش فرهنگ و هنرهایی که رو به فراموشی است، یکی از مهم‌ترین دستاوردهای آموزش‌هایی است که در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک به چشم می‌خورد». این را «رضا دبیری‌نژاد» معاون فرهنگی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک درباره ارایه آموزش‌های مختلف در این موسسه می‌گوید.
هدف از برگزاری دوره‌ها و نشست‌های آموزشی در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک چیست؟
طبق تعریف‌های کمیته بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم)، یکی از کارهای اصلی موزه‌ها ارایه آموزش غیر رسمی در زمینه‌های مختلف است به طوری که به گسترش فرهنگ و هنر در جامعه کمک کند. ما قرار نیست تنها نگهدارنده و نمایش دهنده آثار هنری و تاریخی باشیم. بلکه سعی می‌کنیم سرمایه‌های فرهنگی خود را گسترش دهیم؛ در چنین شرایطی مخاطبان جدی هنرهای مختلف جذب موزه‌ها می‌شوند و تعامل این افراد با موزه‌ها افزایش پیدا می‌کند.
معیار شما برای انتخاب عناوین آموزشی چیست؟
کلاس‌ها و نشست‌ها و کارگاه‌هایی که در این مجموعه برگزار می‌شوند به نوعی موضوعی با آثار و اشیای موجود در موزه ارتباط دارند. برای مثال ما در این مجموعه، آثار لاکی ارزشمندی در معرض دید مخاطبان قرار داده‌ایم. برای این که مخاطبان آشنایی بیش‌تری با این آثار داشته باشند، دوره‌هایی مرتبط با این آثار برگزار می‌کنیم. برای مثال این امکان را برای مخاطبان پدید آورده‌ایم که بتوانند خودشان با شیوه ساخت آثار لاکی آشنا شوند. نشست‌ها و کارگاه‌ها هم دقیقا چنین ارتباط‌هایی را حفظ می کنند؛ مثل برگزاری نشست‌های تخصصی در زمینه نسخه‌شناسی و فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی.
آیا مخاطبان مجموعه در تعیین عنوان دوره‌ها و کلاس‌ها موثرند؟ یعنی برای برگزاری این دوره‌ها و نشست‌ها و کارگاه‌ها مخاطبان هم نظرات خود را اعلام می‌کنند؟
بله. این آموزش‌ها دقیقا بر مبنای نیاز مخاطبان برنامه‌ریزی و طراحی می‌شود. برای مثال تعدادی از مخاطبان از ما خواسته‌اند دوره‌های ساخت کاغذهای سنتی را یاد بگیرند یا برای آشنایی با نسخه‌های خطی، درخواست برگزاری نشست و دوره‌هایی در این زمینه را داشت‌اند. حتی گروهی از دانشجوها با ما مطرح کرده‌اند که می‌خواهند دوره خوش‌نویسی را زیر نظر استادانی مشخص در این مجموعه آموزش ببینند. در نتیجه ما استاد مورد نظر را برای برگزاری کلاس‌های آموزشی به اینجا دعوت کرده‌ایم. آموزش‌های تخصصی در این مجموعه چنان مورد توجه مخاطبان و اهل فن و هنر قرار گرفته است که در هر زمینه‌ای، استادان بزرگ به راحتی دعوت ما را می‌پذیرند و ارایه آموزش در موسسه کتابخانه و موزی ملی ملک را به عنوان بخش مهمی از فعالیت کاری خود می‌دانند.
آیا ارایه آموزش‌های حرفه‌ای و تخصصی در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک توانسته الگویی برای دیگر موزه‌ها و کتابخانه‌ها باشد یا این مجموعه‌ها را هم به میدان فعالیت‌های پویا بکشاند؟
ما در مجموعه‌ها و موزه‌هایی که با آن‌ها در ارتباط‌ایم، این تاثیرها را به خوبی می‌بینیم. از طرفی موزه‌ها و مجموعه‌های دیگر هم به این نتیجه رسیده‌اند که برای پویایی بیش‌تر می‌توانند از ارایه آموزش‌های مختلف استفاده کنند.
دستاورد آموزش‌های مختلف در کتابخانه و موزه ملک در چند سال اخیر چه بوده است؟
ارایه این آموزش‌ها در قالب‌های مختلف، موضوعی فرهنگی است و در کارهای فرهنگی باید در درازمدت شاهد تغییر و تحول باشیم. اما همین که مخاطبان از این آموزش‌ها استقبال خوبی کرده‌اند نشانه‌های خوبی برای ما است. هر مخاطبی که برای نخستین بار در دوره‌ای شرکت می‌کند، تمایل به شرکت در دوره‌های بعد را هم نشان می‌دهد و مخاطب دایمی و همیشگی ما می‌شود. گسترش فرهنگ و هنرهایی که رو به فراموشی است، یکی از مهم‌ترین دستاوردهای آموزش‌هایی است که در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، در پی آن‌ایم.
۱۲ هزار و ۹۹۰ نفر ساعت آموزش ویژه مخاطبان
موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در ۶سال گذشته ۱۲ هزار و ۹۹۰ نفر ساعت آموزش ویژه مخاطبان در کارنامه آموزشی خود ثبت کرده است. دوره‌های آموزشی و کارگاه‌ها و نشست‌ها در 3 سال اخیر در این موسسه رشد زیادی داشته است. به گونه‌ای که تنها در ۹ ماهه امسال، ۴۹۰۰ نفر ساعت آموزش در این موسسه به مخاطبان ارایه شده است.
۳۸ نشست و همایش علمی و برنامه آموزشی
برگزاری ۳۸ نشست علمی و کارگاه آموزشی و دوره‌های مختلف کوتاه‌مدت و بلندمدت، دستاورد برنامه‌ریزی‌های آموزشی در سال ۱۳۹۲ در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک بوده است.
گزارش تصویری از فعالیت‌های آموزشی کتابخانه و موزه ملی ملک در حوزه هنرهای سنتی ایرانی- اسلامی