روحانیون دوره قاجار از دریچه دوربین عکاس‌خانه‌های تاریخی
۲۵ آذر «روز عکس تاریخی» بهانه‌ای خوب به شمار می‌آمد تا موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، نمایشگاهی ویژه از عکس‌های جذاب تاریخی برگزار کند؛ تصویرهایی که برخی از آن‌ها تاکنون دیده نشده‌اند. نمایشگاه «حضور؛ عکس‌های روحانیون دوره قاجار»، تصویرهایی روحانیون دوره قاجار را به روایت گزیده آثار موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک در آستانه دید مخاطبان قرار می‌دهد. در این نمایشگاه گاه چهره‌هایی آشنا همچون روحانیان مبارز جنبش مشروطه را می‌توان دید و گاه عکس‌هایی از روحانیانی پیش روی بازدیدکننده جای می‌گیرد که به حرفه و هنری که بر آن مسلط بودند شناخته می‌شدند؛ کسانی چون میرزا غلامرضا خوش‌نویس، ادیب پیشاوری و ملک‌الشعرا صبوری. برای بازدید از این نمایشگاه، کافی است خود را به محوطه تاریخی میدان مشق، در خیابان امام خمینی، نرسیده به خیابان ۳۰ تیر برسانید؛ بزرگ‌ترین موقوفه فرهنگی ایران، این عکس‌ها را به همراه تعدادی نسخه خطی و برخی اسناد تاریخی مرتبط با روحانیان در دوره قاجار، در نگارخانه‌اش به نمایش گذاشته است.
کتابخانه و موزه ملی ملک با نمایشگاه «حضور» روایت می‌کند
روحانیون دوره قاجار از دریچه دوربین عکاس‌خانه‌های تاریخی
مرضیه موسوی/ خبرنگار
۲۵ آذر «روز عکس تاریخی» بهانه‌ای خوب به شمار می‌آمد تا موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، نمایشگاهی ویژه از عکس‌های جذاب تاریخی برگزار کند؛ تصویرهایی که برخی از آن‌ها تاکنون دیده نشده‌اند. نمایشگاه «حضور؛ عکس‌های روحانیون دوره قاجار»، تصویرهایی روحانیون دوره قاجار را به روایت گزیده آثار موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک در آستانه دید مخاطبان قرار می‌دهد. در این نمایشگاه گاه چهره‌هایی آشنا همچون روحانیان مبارز جنبش مشروطه را می‌توان دید و گاه عکس‌هایی از روحانیانی پیش روی بازدیدکننده جای می‌گیرد که به حرفه و هنری که بر آن مسلط بودند شناخته می‌شدند؛ کسانی چون میرزا غلامرضا خوش‌نویس، ادیب پیشاوری و ملک‌الشعرا صبوری. برای بازدید از این نمایشگاه، کافی است خود را به محوطه تاریخی میدان مشق، در خیابان امام خمینی، نرسیده به خیابان ۳۰ تیر برسانید؛ بزرگ‌ترین موقوفه فرهنگی ایران، این عکس‌ها را به همراه تعدادی نسخه خطی و برخی اسناد تاریخی مرتبط با روحانیان در دوره قاجار، در نگارخانه‌اش به نمایش گذاشته است.
به تماشای گوشه‌ای از تاریخ
«حضور» نمایشگاهی از عکس‌های روحانیان دوره قاجار است که از ۱۷ آذر تا ۳ دی ۱۳۹۴ خورشیدی روی دیوارهای نگارخانه کتابخانه و موزه ملی ملک جا خوش کرده‌اند. عکس‌هایی که بیش‌تر به کمک دست‌نوشته‌ها یا پشت‌نویسی‌ها، چهره‌هایی بسیار از روحانیان بنام دوره قاجار را در قاب گرفته و برشی از زندگی آن‌ها را به نمایش گذارده‌اند؛ روحانی‌هایی که نام و نشان و رد پای بیش‌ترشان را در ماجراهای تاریخی دوره قاجار در کتاب‌ها و اسناد تاریخی خوانده‌ایم و هنوز هم در کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر، این نام‌ها و نشان‌ها و آثارشان را می‌توان جست؛ از مقبره‌ها و بقعه‌های این علما و روحانیان گرفته تا مسجدهایی که هنوز هم به نام این افراد شناخته می‌شوند و نیز خانه‌های تاریخی شهر که روزگاری این اهل دین و سیاست و هنر در آن‌ها زندگی کرده‌اند. حضور روحانیان در این عکس‌ها، گاهی به گونه گروهی و در یک قاب به چشم می‌خورد؛ استادان و شاگردان، هم‌درسان و هم حجره‌ای‌ها.
چند روایت معتبر
«مهدی یساولی» مسوول روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک درباره این نمایشگاه می‌گوید: «نمایشگاه حضور، تا سوم دی ماه در نگارخانه این مجموعه برقرار است. علاقه‌مندان برای تماشای این عکس‌های جذاب می‌توانند از شنبه تا پنج شنبه از ساعت ۸:۳۰ تا ۱۶:۳۰ به نخستین موزه وقفی- خصوصی ایران و یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی بیایند».
روایتی دیگر از زندگی روحانیان دوره قاجار در این نمایشگاه ارایه شده است؛ حضور آنان در عرصه‌های دیگر از وظایف اولیه و جایگاه مشخص روحانیت؛ گستره‌هایی چون هنر، سیاست، شعر و نیز روزنامه‌نگاری و سخنوری، همچون دیگر طبقات جامعه. در این روایت، جنبه‌هایی تازه از زندگی این روحانیان دیده می‌شود؛ افرادی که افزون بر فعالیت‌های مذهبی، دستی هم بر آتش شعر و شاعری داشتند یا خوش‌نویسی می‌کردند.
«سیدصادق حسینی اشکوری» پژوهشگر و فهرست‌نگار نسخه‌های خطی در این‌باره می‌گوید: «روحانیت، به عنوان طبقه‌ای که از گذشته‌های دور وظیفه خطیر احیا و تبلیغ معارف اسلامی و انسانی را عهده‌دار بوده، در لایه‌های گونه‌گون اجتماع حضوری پررنگ، تأثیرگذار و ماندگار داشته است؛ به طوری که از عرصه‌های علمی و معرفتی تا حوزه‌های فرهنگی و سیاسی از تاثیر ایشان بی‌بهره نبوده‌اند».
وی با نگاهی به بیش‌تر چهره‌هایی که در نمایشگاه حضور، به عنوان روحانیون مبارز معرفی و شناخته شده‌اند، می‌افزاید «روحانیت شیعه در کنار مرزبانی از اعتقادات حقه، در بسیاری از مواقع حساس تاریخی که اجتماع در مرز از هم‌گسستگی و فروپاشی معنوی و حتی اضمحلال هویت و ملیت بوده، برخلاف بسیاری از اقشار اجتماعی که پا پس می‌کشیدند و مهر سکوت بر لبان خود می‌زدند، به میدان می‌آمد و با روحیه‌ای جهادی، سد محکمی در برابر این گسست‌ها و ورشکستگی‌ها می‌شد».
معیشت؛ تصویری دیگر
عکس روحانیون پیشه‌ور که بخشی از نمایشگاه را به خود اختصاص داده است، به سبک زندگی این قشر از جامعه اشاره دارد؛ کسانی که در کنار تبلیغ دین، برای تامین معاش، به کاری دیگر نیز دست یازیده‌اند.
«سیدصادق حسینی اشکوری» در این‌باره می‌گوید: «روحانیت شیعه، اگر‌چه برای خود محدوده، طبقه و چارچوبی که منافع دنیایی و مادی را در پی داشته باشد، قائل نیست و کسوت روحانی را به عنوان یک شغل یا جایگاه کسب قدرت و ثروت نمی‌پذیرد، ولی در معاملات مربوط به امور دنیا، مدیریت و ارایه الگوهای مناسب، اسلامی و اخلاقی نقش بسزایی دارد».
وی خاطرنشان می‌کند: «این که روحانیت تا چه اندازه توانسته در کنار نقش معنوی، به شوونات اجتماعی و فرهنگی بپردازد، امری است که علاوه بر مستندات تاریخی، می‌توان گوشه‌هایی از آن را در هنر عکاسی جلوه‌گر یافت».
اکنون که نمایشگاهی از «حضور» روحانیون دوره قاجار روی دیوارهای نگارخانه کتابخانه و موزه ملی ملک نشسته است، دیدن این مستندات تاریخی و اجتماعی خالی از لطف نیست. پژوهشگر و فهرست‌نگار نسخه‌های خطی، نمایشگاه را اینگونه توصیف می‌کند: «نمایشگاه عکس "حضور" که به عکس‌هایی نفیس ودیدنی از دوره قاجار اختصاص یافته، از حضور قشری در جامعه ایرانی و اسلامی پرده برمی‌دارد که در صفحات تاریخ مذهبی و اجتماعی ایران تأثیری ژرف داشته است. روشنی حضور روحانیان را گاه فقط تصویر است که بدون واسطه انعکاس می‌دهد و تطبیق ذهنیت‌ها را با واقع یا انکار آن هدایت می‌کند».
«حضور» برای نخستین بار
در کنار عکس‌های به نمایش درآمده، موقوفه حاج حسین آقا ملک نمونه‌هایی از اسناد تاریخی و آثار خطی متعلق به این روحانیان را هم از گنجینه نسخه‌های خطی خود به نمایش گذاشته است. یکی از شش گنجینه نسخه‌های خطی کشور، قرآن‌های خطی یا اشعار و دیگر خوش‌نویسی‌های روحانیان دوره قاجار را به عنوان نمونه‌هایی از ابعاد زندگی این افراد در آستانه دید مخاطبان جای داده است.
«مهدی یساولی» مسوول روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک می‌گوید: «در کنار عکس‌ها، تعدادی از نسخه‌های خطی متعلق به گنجینه حاج حسین ملک را هم در نمایشگاه ارایه کرده‌ایم که برای مخاطبان، جالب و دیدنی می‌آید زیرا برخی از این روحانیان، به عنوان شاعر، خوش نویس و ادیب معرفی شده‌اند. نمایش نمونه‌هایی از آثار برخی از آن‌ها می‌تواند تکمیل کننده نمایشگاه حضور باشد».
به گفته مسوول روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، برخی از این عکس‌ها نخستین بار است که به نمایش گذاشته می‌شوند.
تنی چند از «حاضران» نمایشگاه حضور
پیش از این که به نگارخانه کتابخانه و موزه ملی ملک سری بزنید، دیدن برخی از عکس‌های به نمایش درآمده در نمایشگاه حضور و آشنایی با چهره‌های سیاسی و فرهنگی آن خالی از لطف نیست. بیش‌تر این روحانیان از مبارزان و فعالان فرهنگی و اجتماعی دوره قاجار به ویژه جنبش مشروطه بودند و نام و نشانی آشنا دارند.
حاجی میرزا نصرالله ملک‌المتکلمین اصفهانی
متولد ۱۲۷۷ هجری قمری/ متوفا به سال ۱۳۲۶ قمری
او از شمار خطیبان مشهور جنبش مشروطیت و بنیان‌گذار مدارس جدید بود که در سال ۱۳۲۶ قمری دستگیر شد و در باغ شاه به قتل رسید.
میرزا حسین نائینی
متولد ۱۲۷۶ قمری/ متوفا به سال ۱۳۵۵ قمری
عکاس: عکاسخانه ماشاالله خان
پشت تصویر چاپ شده: عکاسخانه ماشاالله خان خیابان ناصریه مقابل شمس العماره، طهران سنه ۱۳۲۴
سیدجمال‌الدین واعظ اصفهانی
متولد ۱۲۷۹ قمری/ متوفا به سال ۱۳۳۶ قمری
وی مبلغ اسلام و از مشروطه‌خواهان بود که در پی تعطیلی بازار تهران در روزهای انقلاب مشروطه در مسجد شاه به منبر رفت و سخنرانی کرد. سیدجمال‌الدین واعظ، پدر محمدعلی جمال‌زاده، نویسنده نام‌دار و مترجم معاصر است.
محمد بن محمد صادق بقا اصفهانی
متولد۱۲۵۷ قمری/ متوفا به سال۱۳۱۳ قمری
محمد بن محمد صادق بقا اصفهانی، ملقب به شرف‌المعالی و اشرف‌الکتاب از خوش‌نویسان به نام دوره قاجار به شمار می‌رود.
