سه چشم‌انداز چهل ساله به قلمروهای کتابخانه، موزه و وقف، در کتابخانه و موزه ملی ملک
سه کارشناس برجسته حوزه‌های کتابخانه، موزه و وقف، کارنامه چهل ساله اخیر ایران را در گستره فرهنگ به بررسی گذاشتند.
گزارش تفصیلی نشست «چهار دهه کتابخانه، موزه و وقف در ایران پس از انقلاب اسلامی»
سه چشم‌انداز چهل ساله به قلمروهای کتابخانه، موزه و وقف، در کتابخانه و موزه ملی ملک
سه کارشناس برجسته حوزه‌های کتابخانه، موزه و وقف، کارنامه چهل ساله اخیر ایران را در گستره فرهنگ به بررسی گذاشتند.
به گزارش روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، موقوفه آستان قدس رضوی، نشست پژوهشی «چهار دهه کتابخانه، موزه و وقف در ایران پس از انقلاب اسلامی»، به مناسبت چهلمین سال‌گرد پیروزی انقلاب اسلامی با حضور جمعی از اهل فرهنگ و تاریخ و سخنرانی غلامرضا امیرخانی، سیداحمد محیط طباطبایی و عمادالدین شیخ الحکمایی، کارشناسان برجسته کشور در زمینه‌های کتابداری، موزهداری و وقف روز چهارشنبه 17 بهمن 1397 خورشیدی در کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد. گزارش تفصیلی این نشست جذاب را در ادامه می‌خوانید.
سرگذشت چهل ساله کتابخانه‌ها
غلامرضا امیرخانی با اشاره به این که هر دو جنبه مثبت و منفی در کارنامه جمهوری اسلامی در حوزه کتابخانه در چهار دهه گذشته وجود دارد، افزود: «البته آمارها نشان می‌دهد نظام در حوزه کتابخانه کارنامه‌ای مورد قبول داشته است».
این کارشناس برجسته حوزه کتابداری از مساجد به‌عنوان پایگاه‌های انقلاب اسلامی نام برد و افزود: «کتابخانه‌های مساجد در دوران پیش از انقلاب دارای نقش بسیار مهم بوده و اهل علم و فرهنگ به این کتابخانه‌ها در مقایسه با کتابخانه‌های دولتی اعتمادی ویژه داشتند. امروزه با آن که تعداد کتابخانه‌های مساجد افزایش یافته است، اما دیگر نقش مهم گذشته خود را ندارند».
وی گفت: «کتابخانه‌های کودک نیز گرچه پس از پیروزی انقلاب اسلامی رشد داشتند، اما متاسفانه کتابخانه‌های وابسته به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در حوزه ساخت‌وساز نسبت به گذشته ضعیف‌تر عمل کردند به گونه‌ای که این کتابخانه‌ها در دهه‌های پیش‌تر فضایی بهتر داشتند».
امیرخانی با اشاره به ساخت کتابخانه ملی ایران در سال 1316 خورشیدی و گسترش فضای آن در دوران پیش از انقلاب اسلامی بیان کرد: «ساختمان کنونی کتابخانه ملی که در سال 1383 خورشیدی ساخته شده است از نظر وسعت بسیار بزرگ‌تر از کتابخانه اولیه است و آن را یکی از کتابخانه‌های مهم در جهان می‌دانند. همچنین از ساختمان کنونی کتابخانه ملی ایران به عنوان یک ساختمان ماندگار نام برده می‌شود».
وی با اشاره به ساختمان‌های جدید کتابخانه مرکزی حرم مطهر رضوی و کتابخانه و موزه ملی ملک یادآور شد: «ساختمان‌های کنونی این کتابخانه‌ها نیز که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کشور ساخته شد بسیار چشم‌نواز و با ساختمان‌های اولیه‌شان غیرقابل مقایسه‌اند».
جهش قابل توجه در شمار کتابخانه‌های ایران
این کارشناس برجسته حوزه کتابداری از برخی کتابخانه‌های مهم کشور که پس از انقلاب اسلامی در اصفهان، تبریز و تهران ساخته شده‌اند، نام برد و افزود: «شمار کتابخانه‌های عمومی پیش از انقلاب 373 باب بوده است که این آمار در دوران پس از انقلاب به بیش از سه هزار و 400 باب کتابخانه رسیده است».
وی تصریح کرد: «در چهار دهه گذشته شاهد رشد تصاعدی شمار کتابخانه‌های کشور بوده‌ایم که این جهش را با گذشت زمان و رشد جمعیت نمی‌توان توجیه کرد».
امیرخانی به جمله‌ای از امام خمینی (ره) درباره اهمیت فرهنگ در دوران جنگ تحمیلی اشاره کرد و گفت: «به دستور امام راحل (ره) شاهد گسترش کتابخانه آیت‌الله مرعشی، مایه فخر جهان شیعه و یکی از کتابخانه‌های بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی بوده‌ایم».
وی با اشاره به پیشرفت علم کتابداری کشور و حضور پررنگ کتاب‌داران ایرانی در مجامع بین‌المللی بیان کرد: «رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی در دوران پس از انقلاب اسلامی در کشور رشدی چشم‌گیر داشته است به گونه‌ای که اکنون این رشته تحصیلی در مقاطع مختلف در دانشگاه‌های گوشه و کنار کشور تدریس می‌شود».
این کارشناس برجسته کشور یادآور شد: «گرچه امروزه کتابخانه‌ها نسبت به گذشته شرایطی بهتر دارند اما هنوز این حوزه جای کار بسیار دارد و برخی معضلات مرتبط با آن را مانند فرهنگ مطالعه، گسترش فضاهای مجازی به جای منابع اطلاعاتی مکتوب و معتبر، کاهش تیراژ کتاب‌ها، تبدیل کتابخانه‌ها به قرائت‌خانه و کاهش محققان واقعی باید برطرف کرد».
شکل‌گیری نخستین کاخ‌موزه‌های کشور
سیداحمد محیط طباطبایی با اشاره به این که عدد 40، دارای مفهوم عددی و همچنین یک مفهوم ذهنی و فکری است، افزود: «وقتی یک پدیده یا موضوع به چهل سالگی می‌رسد، در واقع زمانی است که می‌توان گذشته آن را بازنگری، نقد، بررسی و تحلیل کرد».
این کارشناس برجسته حوزه موزهداری یادآور شد: «از آنجا که نظام پهلوی از میراث فرهنگی به عنوان یک ابزار سیاسی بهره می‌گرفت، این مساله موجب شد این حوزه در ابتدای پیروزی انقلاب با بی‌مهری نهاد انقلاب روبه‌رو شود و فعالان این عرصه، نخست درصدد اثبات اهمیت و ادامه حیات خود برآیند».
وی با بیان این که انقلاب اسلامی یک مساله میراث فرهنگی و بازگشت به خویش بود، افزود: «با پیروزی انقلاب اسلامی شاهد تغییراتی بسیار در حوزه فکری و کلی موزه‌های کشور بودیم به گونه‌ای که با تصویب شورای انقلاب مجموعه‌هایی مانند نیاوران و سعدآباد به حوزه میراث فرهنگی تعلق گرفت و این کاخ‌ها به موزه تبدیل شد تا همه مردم از آن‌ها بازدید کنند».
محیط طباطبایی به شرایط متفاوت فرهنگی و اجتماعی جوامع بشری نسبت به یکدیگر اشاره و تصریح کرد: «تهران در یک و نیم سده گذشته، رویدادهای مهم و فراوان اجتماعی و انقلابی شاهد بوده است؛ از انقلاب مشروطه، استبداد صغیر، جنگ یکم جهانی، کودتای رضاخان گرفته تا جریانات ملی شدن صنعت نفت و پیروزی انقلاب اسلامی در سال. این رویدادها و جابه‌جایی‌های بنیادین اما به غارت موزهها همچون موارد مشابه در دنیا نینجامیده است».
وی گفت: «با پیروزی انقلاب اسلامی و وجود برخی هجمه‌ها از طرف بخش‌هایی به موضوع میراث فرهنگی، ایران وارد دوره جدید حفظ هویت تاریخی در قالب موزهها شد که ایجاد کاخ‌موزه‌ها از جمله نمونه‌های این تغییر به شمار می‌رود».
تبدیل خانه شخصیت‌های بنام به موزه
این کارشناس حوزه موزهداری گفت: «با آن که اولویت‌های کشور در دوران هشت سال جنگ تحمیلی تغییر کرد اما در این مدت همچنان حفاظت از میراث فرهنگی از اولویت‌های کشور بود. مثلا آسیب‌های مسجد جامع اصفهان در جنگ در همان دوره بازسازی شد».
وی افزود: «با پایان جنگ تحمیلی، دورانی تازه در مدیریت شهری کشور و حوزه موزه و موزهداری آغاز شد و موزهها مبنای توسعه جامعه شدند. شهر تهران در این میان الگوی رفتاری دیگر شهرهای کشور شد».
محیط طباطبایی یادآور شد: «در این دوره برای نخستین بار شاهد راه‌اندازی موزه‌هایی برپایه مجموعه‌ها و شخصیت‌هاییم. البته شخصیت‌ها با توجه به نظام حاکمیتی آن دوره به عنوان رجال یعنی چهره‌های پذیرفته‌شده عموم، حاکمیت و در تعامل با جامعه‌اند، شناخته می‌شوند و هنوز مفهوم مشاهیر در جامعه جا نیفتاده است».
وی افزود: «این مساله به ندرت در دوران پیش از انقلاب اسلامی رخ داده بود، بنابراین آن را یک تغییر مهم در حوزه موزهها می‌توان دانست زیرا جامعه حتی در قالب شعار، انسان را مهم برشمرده بود و موزه‌هایی با خریداری خانه مجموعه‌داران آثار هنری یا خانه شخصیت‌های فرهنگی، هنری، اجتماعی و سیاسی مانند دکتر شریعتی توسط شهرداری در کشور راه‌اندازی شد».
این کارشناس موزهداری یادآور شد: «شکل‌گیری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و توجه به مساله پژوهش در کنار دیگر ارکان حوزه میراث فرهنگی مانند حفاظت و معرفی آثار، از دیگر رویدادهای جدید این حوزه در میانه سال‌های 1366 تا 1376 خورشیدی است».
وی گفت: همچنین دولت وقت در برنامه سوم توسعه از نهادهای کشور می‌خواهد بخشی از سرمایه‌ها و درآمدهای خود در حوزه پژوهشی را به راه‌اندازی موزه مرتبط با آن نهاد اختصاص دهند بدین‌ترتیب نهادهایی مانند مخابرات، پست، وزارت نیرو در دهه 70 خورشیدی موزه راه می‌اندازند. موزه عبرت نیز از جمله این موزهها است».
موزهها، حافظان اندیشه و تفکر انسانی
محیط طباطبایی به نتایج بهتر رفتارهای سنتی فرهنگی کشور مانند وقف در حوزه موزهداری اشاره کرد و افزود: «در اواخر دهه 70 و ابتدای دهه 80 خورشیدی با تصویب آیین‌نامه‌های جدید، زمینه ورود بخش خصوصی یعنی مردم به حوزه موزه و موزهداری فراهم می‌شود به گونه‌ای که سال 1384 به بعد توسعه موزه‌های کشور در بخش خصوصی را شاهدیم».
وی به آغاز سده بیستم میلادی و تغییرات فرهنگی و اجتماعی کشور در چهار دهه گذشته اشاره کرد و افزود: «امروزه میراث فرهنگی و محیط زیست در مدیریت کشور اهمیتی ویژه دارند به گونه‌ای که در هیچ دوره تاریخی ایران به اندازه امروز به موزهها و گسترش کمی و کیفی آن‌ها توجه نشده است».
این کارشناس حوزه موزهداری از موزه ملی ملک به‌عنوان یکی از موزه‌های پویا و فعال کشور نام برد و افزود: « موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در دو دهه اخیر در حالی که همچنان به تعهدات واقف خود پایبند بوده، با توجه به نیازهای جدید جامعه و تغییر شکل موزه‌های دنیا فعالیت‌هایی چشم‌گیر و درخشان انجام داده است و فعالیت‌های آن دیگر به نمایش آثار محدود نمی‌شود. موزه آستان قدس رضوی در مشهد نیز در این مدت بسیار توسعه یافته است».
محیط طباطبایی با تاکید بر اینکه موزهها شرایط فرهنگی جامعه را نشان می‌دهند، یادآور شد: «ماموریت امروزه موزهها فراتر از گذشته و حفاظت آثار است؛ موزه‌های کنونی، حافظ اندیشه و تفکر انسانی‌اند».
وی درباره مهم‌ترین دستاوردهای انقلاب اسلامی در حوزه موزه و موزهداری خاطرنشان کرد: «امروزه مردم نقشی بسیار مهم‌تر در حوزه موزه و موزهداری دارند. گرچه شمار موزه‌های کشور نسبت به شمار موزه‌های کشورهای توسعه‌یافته کم‌تر است اما مردم پس از گذشت چهار دهه نسبت به حوزه موزهداری و مسوولیت‌های فرهنگی خود آگاهی بیشتر دارند».
احیای موقوفات قدیم در پرتوی انقلاب اسلامی
عمادالدین شیخ‌الحکمایی نیز در این نشست، با اشاره به جایگاه بسیار برجسته وقف در فرهنگ ایرانیان از دیرباز و حتی پیش از اسلام، افزود: «گذشته ما از نظر فرهنگی و آثار معماری و باستان‌شناسی با وقف مرتبط است، به گونه‌ای که بسیاری از مسجدها، مدرسه‌ها، حمام‌ها و بناهای عام‌المنفعه زاییده نظام وقف‌اند».
این استاد دانشگاه و کارشناس برجسته حوزه وقف با به‌کاربردن تعبیر «دولت وقف» افزود: «ساختار وقف و موقوفات رابطه‌ای با سیاست و حکومت نداشته و خود موجب دوام خود شده است و سیاست تنها در برخی مقاطع زمانی مانند دوره‌های مغول یا صفوی بر کم‌رنگ یا پررنگ شدن آن اثر گذاشته است».
وی تصریح کرد: «ذات وقف بر مردم متکی و ساختار آن چون بر مبنای شرع شکل گرفته، مقدس است و اگر موقوفه‌ای در دوره‌ای با بی‌اعتنایی روبه‌رو شود، با بازگشت شرایط مطلوبش، احیا می‌شود».
شیخ‌الحکمایی از موقوفات به عنوان یک نهاد بسیار مهم به ویژه در حوزه فرهنگی و اقتصادی کشور نام برد و افزود: «موقوفات در دوره‌های مغول، افشاری و پهلوی (دوره اصلاحات ارضی) به دلایل مختلف به آسیب دچار شدند و وقف در این دوره‌های تاریخی در کشور کم‌رنگ شد».
وی با خواندن مطلبی از جلد نخست کتاب «صحیفه نور» به دغدغه‌های جدی نیروهای مذهبی و امام خمینی (ره) در زمینه وقف در دهه 40 خورشیدی اشاره کرد و گفت: «توجه به مدیریت و برنامه‌ریزی برای وقف و بهره‌گیری درست از ظرفیت وقف برای برطرف‌کردن بخشی عمده از نیازهای اجتماع در ذات انقلاب اسلامی بوده است».
این کارشناس برجسته حوزه وقف یادآور شد: «یکی از سخنان برجسته امام خمینی (ره) پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بازگشت موقوفات به حالت خودش بود که این سخن یک دستورالعمل شد و نتیجه‌ای درخشان نیز داشت چنانکه بسیاری از موقوفات فراموش‌شده یا ازمیان‌رفته، احیا شدند. انقلاب اسلامی بدین‌ترتیب نقشی جدی و مهم در احیای موقوفات قدیم داشت».
لزوم توجه به پژوهش در حوزه وقف
عمادالدین شیخ‌الحکمایی با بیان این که بسیاری موقوفات جدید پس از انقلاب اسلامی به میزان موقوفات کشور افزوده شد، افزود: «البته گرچه شمار موقوفات کشور افزایش یافت اما حجم موقوفات جدید کم‌تر از گذشته بود. به بیان دیگر در گذشته ممکن بود در یک قلم وقف، 10 پارچه آبادی وقف شود اما بسیاری از موقوفات امروز کشور شامل یک خانه یا یک مغازه است و مجموعه‌های بسیار مفصل وقف نمی‌شود».
شیخ‌الحکمایی با اشاره به نکته‌هایی درباره نقش وقف در افزایش درآمدهای کشور، جایگزینی آن با نفت و ایجاد نظام ناظر بر موقوفات در اندازه یک وزارت‌خانه نه یک سازمان یادآور شد: «همچنان موقوفات کشور به شیوه سنتی مدیریت می‌شود در حالی که در اداره مجموعه موقوفات کشور باید از مدیریت نوین بهره برد».
وی با تاکید بر اهمیت اعتمادسازی در مردم نسبت به سنت حسنه وقف بیان داشت: «با شناسایی عوامل موثر در کاهش اعتماد مردم به وقف و برطرف کردن آن‌ها می‌توان مشارکت هرچه بیشتر آنان در این سنت را شاهد بود».
این کارشناس برجسته با بیان این که پژوهش در حوزه وقف جدی باید گرفته شود، افزود: «سازمان اوقاف باید نیاز پژوهشی خود را چه در پژوهش تاریخی چه پژوهش در ساختار اداری، مشکلات و مدیریت خود را به دانشگاه بسپارد تا بتواند از این نگاه علمی برای رفع کاستی‌ها و مشکلات موجود بهره بگیرد».
وی به وجود نگاهی غیر علمی به مساله پژوهش در حوزه موقوفات کشور اشاره کرد و افزود: «با توجه به اهمیت موقوفات در جامعه، منابع مکتوب تاریخ وقف از منابع مهم پژوهشی در حوزه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، زبان‌شناسی و مردم‌شناسی به شمار می‌رود و باید شرایطی فراهم شود تا اطلاعات این اسناد تاریخی دست‌کم در سطح فهرست‌های اجمالی منتشر شود».
شیخ‌الحکمایی یادآور شد: «تصحیح و انتشار وقف‌نامه‌ها در قالب نسخه‌های چاپی به انجام پژوهش‌های عمیق در حوزه وقف، شفاف‌سازی و حفظ موقوفات یاری می‌رساند».
وی تصریح کرد: «هر موقوفه باید با دریافت کد ملی مانند ثبت آثار تاریخی، ساختاری منظم بگیرد تا ابدی و جاودان شده و اطلاعات آن نیز در دسترس همگان جای گیرد».
کتابخانه و موزه ملی ملک، نخستین موزه وقفی- خصوصی ایران به شمار می‌رود که حاج حسین آقا ملک، بنیان‌گذار این گنجینه، در سال 1316 خورشیدی بر آستان قدس رضوی وقف کرده است. کتابخانه و موزه ملی ملک اکنون در محوطه تاریخی باغ ملی تهران به نشانی «میدان امام خمینی (ره)، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد (میدان مشق)» جای دارد.
