روزنامه نظامی علمیه و ادبیه

​نظامی علمیه و ادبیه

چهل سال پس از انتشار نخستین نشریه ادواری ایران، اولین نشریه تخصصی در زمینه علوم نظامی منتشر شد. این نشریه ابتدا روزنامه نظامی دولت علیه ایران نام داشت و از شماره سوم به روزنامه نظامی علمیه و ادبیه تغییر نام داد.[1] روزنامه نظامی علمیه و ادبیه در سال ۱۲۹۳ق از طرف میرزا حسین‌خان سپهسالار در تهران تأسیس و در مدرسه اتا ماژر نشر می‌شده است.[2]در سرمقاله نخستین شماره روزنامه نظامی که آن را اعلان رسمی نام نهاده‌اند هدف از انتشار این نشریه را القای تعلیم علوم نظامی و ارتقای عموم طبقات قشون به مدارج علمی ذکر کرده‌اند تا افراد و آحاد ادارهُ قشون و وزارت جنگ از علوم نظامات جدیده و قوانین اختراعات پسندیده جنگ بی‌بهره نمانند.[3]

شماره اول این روزنامه در تاریخ ۲۹ ذی‌القعده ۱۲۹۳ق انتشار یافته و گویا تا سال ۱۲۹۶ق دایر بوده و در آن سال روزنامه مریخ جانشین آن شده است.[4] با انتشار شماره نوزده، روزنامه نظامی علمیه و ادبیه تعطیل شد. گرداننده اصلی این نشریه عباس مهندس بود که زیر نظر سپهسالار به انجام وظایف محوله اشتغال داشت. مسیو لیسو نیز گویا دستیار او بوده و سمت جانشینی وی را داشته است.[...] در دورهُ روزنامهُ نظامی مقاله‌ها، گزارش‌ها و خبرهایی مرتبط با نظامیان می‌توان خواند.[5]

روزنامه نظامی از بعضی جهات نقطه آغاز در تاریخ مطبوعات ایران محسوب می‌شود. به پاره‌ای از ویژگی‌های این نشریه در پی اشاره خواهد شد: نکتهُ نخست تشکیل هیأت تحریریه در آن روزگار است که با عنوان مجمع مخصوص از آن یاد کرده‌اند. دو دیگر این که در روزنامه نظامی علمیه و ادبیه به صراحت نوشته‌اند: «چون این روزنامه به زبان عمومی و لسان سربازی نوشته می‌شود لهذا عبارت آن خارج از بیانات و الفاظ منشیانه خواهد بود.» که در نوع خود در آن عهد بی‌نظیر است. فراخوان عام برای نگارش و ارسال مقاله نیز که بانی آن دست اندرکاران این نشریه بوده‌اند سرآغاز یک تحول در تاریخ روزنامه‌نگاری ایران است. سبک و سیاق کار آنان نیز این نکته را نمایان می‌کند که مطبوعات داخلی و انتشارات انطباعات الگوی گردانندگان این نشریه نبوده بلکه آن‌ها مشق عملی روزنامه‌نگاری را از روی مطبوعات سایر کشورها و به ویژه عثمانی فرا گرفته‌اند. از دیگر نکات قابل ذکر، مخاطبان این نشریه است که در ابتدا اهل نظام بوده‌اند. همان گونه که به صراحت نوشته‌اند چهارصد نسخه برای استفاده آنان طبع و نشر می‌شده اما میل به خواندن آن در خارج از اهل نظام بروز کرده است. [...] زمینهُ نخستین رقابت مطبوعاتی و جنگ قلمی در ایران را نیز روزنامه نظامی علمیه و ادبیه فراهم آورد. خبر نشر روزنامهُ علمی در روزنامه نظامی و تذکر دوستانه این نشریه منجر به یک جنگ قلمی شد. [...] ایراد مدیر روزنامه علمی به نام و محتوای روزنامه نظامی و پاسخ روزنامه نظامی به این ایراد موجب شد که نخستین رقابت مطبوعاتی و جنگ قلمی در مطبوعات ایران پدید آید.[6]

علل تعطیل روزنامه نظامی بحث برانگیز است و محققان سلف هر یک براساس دیدگاه خود مطالبی نوشته‌اند. [...] به هر حال بیست ماه پس از توقف انتشار روزنامه نظامی، مریخ جانشین آن شد و سعی داشت به همان مباحث ادامه دهنده راه روزنامه نظامی شود. نشر مریخ نیز با پیشنهاد میرزا حسین‌خان سپهسالار انجام پذیرفت اما این بار گرداننده نشریه کارکنان انطباعات به مدیریت محمد حسن بودند.[7] میرزا حسین همچنین سعی داشت از رویدادهای کشور به ویژه وقایع نظامی و انتظامی باخبر باشد و تلاش می‌کرد مخبران روزنامه نظامی به کار خود ادامه دهند تا زمینهُ نشر مجدد روزنامه نظامی فراهم آید. این تلاش‌ها تا حدودی به بار نشست و ناصرالدین‌شاه اجازهُ نشر مریخ را داد [...].[8]

واژگان کلیدی: روزنامه نظامی علمیه و ادبیه، قاجاریه، ناصرالدین‌شاه

[1]- - قاسمی، سیدفرید. سرگذشت مطبوعات ایران: روزگار محمدشاه و ناصرالدین‌شاه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ سازمان چاپ و انتشارات: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، ۱۳۸۰، ج ۲، ص ۱۴۸۹

[2]- صدرهاشمی، محمد. تاریخ جراید و مجلات ایران. اصفهان: انتشارات کمال، ۱۳۶۳، ج ۳ و ۴، ص ۳۰۶

[3]- - قاسمی، سیدفرید. سرگذشت مطبوعات ایران: روزگار محمدشاه و ناصرالدین‌شاه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ سازمان چاپ و انتشارات: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، ۱۳۸۰، ج ۲، ص ۱۴۹۰

[4]- صدرهاشمی، محمد. تاریخ جراید و مجلات ایران. اصفهان: انتشارات کمال، ۱۳۶۳، ج ۳ و ۴، ص ۳۰۶

[5]- قاسمی، سیدفرید. سرگذشت مطبوعات ایران: روزگار محمدشاه و ناصرالدین‌شاه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ سازمان چاپ و انتشارات: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، ۱۳۸۰، ج ۲، ص ۱۴۹۶

[6]- همان، ص ۱۴۹۹ - ۱۵۰۰

[7]- همان، ص ۱۵۰۲ - ۱۵۰۳

[8]- همان، ص ۱۵۰۴