جلد

​جِلد (cover): اوّلین بخش نسخه است که دیده می­‌شود و عبارت است از دو پوشش سخت در آغاز و پایان کتاب که هر یک از آنها را «دَفَّه» نامیده و هر دو را روی هم «دَفَّتَیْن» می­‌گویند. میانۀ این پوشش‌­ها معمولاً از جنس مقوّا می‌­باشد که آن را با یک روکش (چرمی، پارچه­‌ای، کاغذی، روغنی/ لاکی) پوشانیده‌اند. جایی که اوراق کتاب از یک سو به یکدیگر دوخته شده و به جلد می­‌چسبند را «عَطف جلد/ نسخه» می‌­نامند.

انواع جلد:

جلد اَبری (marbled binding): جلدی که پوشش آن از کاغذ ابری است.

ـ جلد پارچه‌­ای (cloth binding): نوعی جلد که از جنس چیت یا چلوار است که با لعاب کتیرا یا نشاسته پوشیده شده و بر روی مقوّا کشیده می­‌شود.

ـ جلد ترمه‌­ای (tirmeh binding): نوعی پوشش جلد که از جنس پارچۀ ترمه است.

ـ جلد چَرمی (leather binding): عنوان نسبتاً کلّی برای جلدهایی که از پوست دبّاغی­ شدۀ حیوانات (تیماج، میشَن، ساغری) ساخته می‌­شده است.

ـ جلد رَسمی (drawn binding): جلد چرمی که بر روی آن اشکال هندسی به صورت گره‌­بندی رسم شده است.

ـ جلد رَقَم­‌دار (signed binding): جلدی که دارای نام، امضاء و یا مُهر جلدساز (صحّاف) و نیز تاریخ ساخت جلد است.

ـ جلد روغَنی ← جلد لاکی.

ـ جلد سِجاف­‌دار (leather sides binding): جلدی از جنس پارچه یا ترمه که حاشیۀ آن را با نوار باریک چرم پوشانده­‌اند.

ـ جلد سَرطَبل­‌دار (flapped binding): نوعی جلد کتاب از چرم یا مقوّا که دارای سرطبل (لولا/ زبانه) است تا از آسیب ­دیدن دَم اوراق جلوگیری شود.

ـ جلد سوخت (browned binding): تزیینی که به دلیل آسیب‌ ­پـذیربودنـش در داخل جلد صورت می­‌گیرد و عبارت است از ترسیم نقـوش مختلف به رنگ‌­های متفاوت بر روی چرم و بریدن آنها و چسباندن و کوبیدن ضربۀ داغ­‌شده بر روی آن نقوش.[۱]

ـ جلد ضَربی (stamped binding): جلد مُشته­‌ای؛ جلد کوبیده؛ جلد منگنه؛ نوعی جلد چرمی که طرّاح نخست بر روی دو قطعه برنج ضخیم طرح­‌های مختلفی به صورت ترنج، سرترنج، لچک و حاشیه­‌های کتیبه­‌ای را طرّاحی نموده و قلم‌زن نیز آنها را حکّاکی کرده و آنگاه صحّاف آن دو قطعه برنج ضخیم (نر و ماده) را داغ کرده و با چکش روی چرم ضرب می­‌کرد.[۲]

ـ جلد قاب­‌دار (case binding): جلدی که دارای قاب (قُـلُّق) چرمی یا پارچه‌­ای مرصّع و یا فلزّی برای محافظت از تزیینات جلد است.

ـ جلد قَلاویز ←جلد سِجاف­‌دار.

ـ جلد کاغذی (paper cover): نوعی جلدی سادۀ کتاب که روکش مقوّای آن از کاغذهای ابری یا الوان فرنگی است.

ـ جلد گوشه‌­چرمی (leather corners): جلدی غالباً پارچه­‌ای که گوشه­‌های آن را با قطعۀ مثلّثی­‌شکل از چرم آراسته­‌اند.

ـ جلد لاکی (lacquered binding): نوعی جلد از جنس مقوّا که برای تهیّۀ آن ابتدا لایۀ نازکی از گچ مخلوط با صمغ کشیده و سپس با لاک زرد یا قرمز تیره رنگین کرده و سپس سطح جلد را با طلا و الوان گوناگون تزیین نموده­‌اند. بعد از این مراحل متناوباً آن را با روغنِ­ کمان چرب می­‌کردند تا محفوظ بماند.[۳]

ـ جلد لایی (flexicover): جلدی که فقط از چرم تهیّه می­‌شد و در آن مقوّا به کار نمی‌­رفت.

ـ جلد مَخمَلی (velvet binding): جلدی که پوشش آن از مخمل باشد.

ـ جلد مَرغَش (marcasitic binding): جلدی از انواع ممتاز لاکی که بر روی زمینۀ (بوم) آن با سنگ مرغش کار کرده­‌اند.

ـ جلد مُعَرَّق (inlaid binding): جلدی از انواع جلد سوخت و از جنس چرم سوخته یا تیره که روی آن نقوش اسلیمی کنده­‌کاری می‌­شد و سپس داخل آن نقش‌‌ها را اشکال مختلف گل و گیاه از جنس چرم قرار می­‌دادند.[۴]

میشَن (sheepskin): میشِن؛ میشین؛ نوعی پوست گوسفند که به عنوان روکش جلد به کار می­‌رود.

۱- محمّدلوی عبّاسی، شیرین (۱۳۸۵)، «واژه‌­نامۀ توصیفی صحّافی سنّتی»، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص۴۵.

۲- محمّدلوی عبّاسی، شیرین (۱۳۸۵)، «واژه‌­نامۀ توصیفی صحّافی سنّتی»، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص۴۷.

۳- محمّدلوی عبّاسی، شیرین (۱۳۸۵)، «واژه‌­نامۀ توصیفی صحّافی سنّتی»، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص۴۹.

۴- قلیچ­‌خانی، حمیدرضا (۱۳۷۳)، «فرهنگ واژگان خوشنویسی و هنرهای وابسته»، تهران: روزنه، ص۵۱.

صفری آق‌­قلعه، علی (۱۳۹۰)، «نسخه‌­شناخت»، تهران: میراث مکتوب، ص۴.