جلوه‌‌هایی از سفر و مناسک حج در کتابخانۀ ملک
به مناسبت روز عرفه و عید قربان در این نوشتار تعدادی از نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک معرفی می‌شود.
به قلم علیرضا حیدری
حج از مهم‌ترین اعمال مذهبی مسلمانان و در لغت به معنای قصد کردن و آهنگ چیزی است (پاکتچی، 1401).
در ادب پارسی نیز آئین حج جایگاهی ویژه داشته است: قصیده‌ای منسوب به رودکی است که در آن عید قربان را به ممدوح خود تبریک گفته است. در سفرنامۀ منسوب به ناصرخسرو، به توصیف راه‌ها و اماکن و ظواهر حج پرداخته شده است. مسعود سعد سلمان در اشعار خود از عظمت و شکوه کعبه و صفا و مروه یاد کرده است. سنایی در اشعار خود بسیار به کعبه و مکه و سفر حج اشاره کرده است و دیدی صوفیانه و شاید عرفانی داشته است (یزدانی، 1375: 143-124). این موضوع در اشعار و آثار بسیاری از شعرا و ادبا و نویسندگان متون فارسی دیده می‌شود. ادبیات عرفانی و متون کلامی فارسی نیز به صورت ویژه سرشار از مضامین مرتبط به حج است (موسوی و موسوی، 1388: 146-133).
شاید دل‌انگیزترین داستان در ادب پارسی که به حج پیوستگی دارد، قصۀ لیلی و مجنون نظامی گنجوی است؛ آنجا که پدر مجنون برای درمان درد جانکاه فرزند دلبندش رحل سفر به خانۀ خدا می‌بندد. زیرا اقوام و نزدیکان معتقد بودند چارۀ درمان این مریض عشق تنها توسل به خدا در خانۀ مقدسش است (دستگردی، 1313: 79):
گفتند به اتفاق یک‌سر کز کعبه گشاده گردد این در حاجتگه جملۀ جهان اوست محراب زمین و آسمان اوست
به سبب اهمیت حج و اجرای دقیق مناسک آن که با جزئیات همراه است، تمامی اصحاب مذاهب و فرق برای توصیف کیفیت انجام این عبادت مکتوباتی را فراهم آورده‌اند. حتی اکنون نیز برای پاسخگویی به مخاطبان در موضوع مناسک حج و فلسفۀ آن آثاری نوشته می‌شود (مسعودی، 1384 و ) در کتابخانۀ ملک شماری از این آثار موجود است که اکنون به چند نمونه از این آثار اشاره می‌شود.
- مناسک حج [ترجمه از عربی]، به شماره اموال 2249، کتابت 27 ماه مبارک رمضان در سال 1266 هجری، به خط نستعلیق.
- مناسک حج، تألیف محمد باقر بن محمد تقی شفتی بیدآبادی، به شماره اموال 5737، کتابت 1225 هجری، به خط شکسته نستعلیق سید کاظم تفرشی.
- مناسک حج، تألیف احمدبن حجر هیثمی انصاری، به شماره اموال 1388.2، کتابت 1245 هجری، به خط نسخ.
برخی از دیگر مکتوبات با نام مناسک حج موجود در کتابخانۀ ملک نسخه‌ها و رسالات ثبت شده با شماره اموال 484، 2530.4، 2710.8، 1846.8 است.
- آداب عید قربان و عید فطر، به شماره اموال 6138.1 ، کتابت 10 صفر در سال 1296 هجری، به خط نستعلیق محمد حسن بن ملا علی بیگ در شورآب دماوند.
جز متون مربوط به مناسک و اجرای آداب عبادی حج و عید قربان، اکنون با چند اثر دیگر در کتابخانۀ ملک در موضوع توصیف مکه و سفر حج آشنا می‌شویم:
- ستایش مکه، به شماره اموال 3253.10، کتابت قرن 8 یا 9 هجری، به خط شکسته نستعلیق.
- سفرنامه مکه، تألیف محمدرضا بن عبدالجلیل حسنی حسینی طباطبایی یزدی از شعبان 1296 تا آدینه 4 شعبان 1297هجری، به خط نستعلیق.
- سفرنامه مکه،تألیف ابراهیم حسام الشعراء، به شماره اموال 4834، در سال 1300 هجری به خط نستعلیق مؤلف که برای احتشام الملک نوشته شده است
منابع
پاکتچی، احمد (1401). «حج». دائرة المعارف بزرگ اسلامی. جلد 20، با نشانی دائم https://www.cgie.org.ir/fa/article/226911 در تارنمای مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
دستگردی، وحید (1313). نک [حکیم] نظامی گنجه‌ای.
مسعودی، عبدالهادی (1384). «فلسفه مناسک حج». میقات حج. زمستان 1384، شمارۀ 54.
موسوی، عطاء الله، موسوی، حامد (1388). «حج در آیینه ادب فارسی : حج در برخی از متون عرفانی و کلامی شعر فارسی». میقات حج. زمستان 1388، شماره 70، صص 146-133.
نظامی گنجه‌ای (1313). لیلی و مجنون. یادگار و ارمغان وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
یزدانی، خلیل الله (1375). «حج در آیینۀ ادب فارسی». میقات حج. تیر 1375، شماره 16، صص 143-124.